آفت «افت نمره» در مدارس

اعلام «میانگین کشوری نمرات دانش آموزان پایه دوازدهم» در امتحانات نهایی خرداد ماه حکایت از حال ناخوش نمرات در تمامی رشته ها اعم از تجربی، ریاضی و معارف داشت که زیر12 بودند، نمره ای که حتی انسانی ها نتوانستند حد نصابش را هم کسب کنند و با 8.75 «مردود» شدند؛ چندی بعد و بدنبال اهمیت این امر، رییس جمهور به موضوع ورود و خواستار ارایه گزارشی از وضعیت آموزشی و اعلام واقعی نمرات توسط وزیر آموزش و پرورش شد؛ گزارشی که از حال و روز روند نزولی نمرات از دهه گذشته می گفت، نظرات بسیاری را به سوی خود جلب کرد. 

دکتر محمد حسنی، استاد دانشگاه و کارشناس امور آموزشی و تربیتی در گفت وگویی با آرتیو، در این خصوص، با استناد به برخی شواهد گفت:  کاهش کیفیت و کمیت یادگیری در حال وقوع و «فقریادگیری» در جامعه روز به روز در حال افزایش است. کاهش یادگیری از سال های گذشته به نحو مستمر و پیش رونده آغاز و در حال حاضر نمودی جدی یافته است؛ در زمان های گذشته که باید جدی با این مسیله برخورد می شد، حاکمیت، جامعه و کنشگران اجتماعی آنچنان که باید ورود و برخوردی نداشته اند و در حال حاضر زنگ هشدار آن به صدا در آمده است.

نگرانی از افت آموزش های مدرسه ای

این کارشناس که معتقد است سال هاست به طوری مستمر توان نظام آموزشی به صورتی پنهان تحلیل رفته و حالا این موضوع آشکار و خودش را نشان می دهد، با ابراز نگرانی از روند کاهشی و افت آموزش مدرسه ای و تحصیلات عمومی افزود: این امر کنشگران و فعالان اجتماعی را نگران کرده است زیرا ارزش های اجتماعی و فرهنگی  آموزش عمومی و مدرسه ای در توسعه و پیشرفت جامعه بسیار تاثیرگذارند؛ از این رو این نگرانی به جا و ارزشمند است.

حسنی در عین حال که می گوید عملکرد نظام آموزش عمومی و یا مدرسه ای را نباید صرفا در چند نمره خلاصه کرد، گفت: آموزش عمومی دارای کارکردهای مختلف و اصطلاحا چند ساحتی است لذا باید در ساحت های مختلف زندگی کودکان اعم از دینی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، هنری ، زیستی و .. تاثیرگذار باشد بنابراین اینکه فقط به چند نمره متمرکز شویم به نوعی مغالطه کردن است چرا که عملکرد نظام تربیت رسمی باید وسیع و کلان باشد؛ پس این معیار برای تعیین اثر بخشی نظام آموزشی  کافی نیست در این راستا نیازمند ابزار و معیارهای کیفی تر و عمیق تری هستیم. 

مدارسی در کشور داریم که تمام دانش آموزان آنها در آزمونهای تیمز و پرلز زیر میانگین جهانی «نمره» گرفته اند

وی اظهار کرد: در حال حاضر تنها سنجش عملکرد نظام آموزشی ما آزمونهای «تیمز» و «پرلز» ( اندازه گیری و بررسی عملکرد دانش آموزان در سه درس ریاضی، علوم و خواندن) و دیگری نیز آزمونهای نهایی است که فعلا در سال آخر دبیرستان و طی سال های آتی به پایه های دهم و یازدهم تسری خواهد یافت؛ هرچند این سنجش ها می تواند یک شاخص باشد اما همه شاخص های لازم برای سنجش عملکرد نظام آموزشی را ندارند.

وی افزود: نمونه مطالعاتی تیمز و پرلز حاکیست مدارسی در کشور داریم که تمام دانش آموزان آنها زیر میانگین جهانی نمره گرفته اند، از طرف دیگر حتی مدارسی داریم که تمامی دانش آموزانشان بالای میانگین جهانی نمره کسب کرده اند که البته جزو مدارس خوب هستند این در حالیست که شاهدیم شکاف طبقاتی وارد شکاف آموزشی ما شده و روز به روز در حال افزایش است.

مدارس دولتی، حاشیه ای و روستایی مدام در معرض افت نمره و معدل

این کارشناس آموزشی با بیان اینکه مدارس دولتی، حاشیه ای و روستایی مدام در معرض این افت نمرات و معدل هستند عنوان کرد: در تهران کلاس هایی با تراکم جمعیتی 45 نفره داریم، مطمین باشید که در چنین کلاسهایی درگیری دانش آموزان برای یادگیری مطلوب نیست؛ این کلاس ها حتما باید علاوه بر معلم، معلم یار هم داشته باشد تا یاددهی و در نتیجه، یادگیری مطلوب رخ دهد.

پیزا؛ آزمونی که تاکنون آموزش و پرورش در آن شرکت نداشته است

وی با تاکید بر اینکه بسیاری از آثار اجتماعی و پیامدهای دراز مدت آموزش و پرورش قابل سنجش نیست، شاخص های اندازه گیری این عملکرد در دنیا و ایران را مورد نقد قرار می دهد و در عین حالگفت: آزمونی دیگر در دنیا مرسوم است با عنوان «پیزا» که برنامه بین المللی برای ارزیابی دانش آموزان است. این آزمون توسط سازمان همکاری و توسعه اقتصادی با هدف ارزیابی سیستم آموزشی کشورهای مختلف در آماده سازی دانش آموزان برای پس از دوران تحصیل است. در واقع این آزمونی پیشرفته برای بررسی عملکرد نظام آموزشی در شایستگی های کلیدی و حساسی که دانش آموزان در زندگی اجتماعی نیاز دارند، به شمار می رود اما این آزمون تاکنون در ایران برگزار نشده؛ لازمه اینکار عضویت ایران در آن و پرداخت حق عضویت است که فعلا آموزش و پرورش این کار را نکرده است زیرا مشارکت ما در آزمونهای تیمز و پرلز با مشکلات زیادی روبروست.  

شاهد کاهش نمرات دانش آموزان در سال آینده هم خواهیم بود

این کارشناس مسایل آموزشی و تربیتی در خصوص اظهارات وزیر آموزش و پرورش مبنی بر اینکه «حتماً در امتحانات نهایی سال آینده هم حتما کاهش نمره را خواهیم داشت» با تایید این گفته دلایل مربوطه را اینگونه بیان کرد: بله شاهد این افت در سال آینده هم خواهیم بود؛ چرا که قدرت و توانایی نظام آموزشی در این سال ها کاهشی بوده پس قطعا خروجی آن هم به همین ترتیب ادامه خواهد داشت و چیزی نیست که در لحظه بتوان آن را متوقف و یا جلویش را گرفت؛ کلید برق نیست تا بتوانیم آن را خاموش کنیم. آثار تعلیم و تربیت ماندگار است و تغییرات آن دیر ظاهر می شود؛ حتی اگر تغییرات جدی هم ایجاد کنیم، تا آثار قبلی خارج و قابل دیدن و رویت باشد زمانبر است، بنابراین کاهش نمرات در سال های آتی امری طبیعی و ادامه دار خواهد بود این در حالیست که توانایی نظام آموزشی ما بنابر دلایلی رو به کاهش نهاده شده و بازسازی سیستم آن بسیار زمان بر است. 

«مدرسه برو تا کاره ای شوی»؛ مدارس هنوز این جایگاه را دارند؟ 

این کارشناس امور آموزشی و تربیتی در بررسی جامعه شناختی افت نمرات و معدل دانش آموزان به نکته دیگری اشاره و آن «جایگاه و شان تربیت مدرسه ای در نظام اجتماعی ایران» است و در این باره اظهار کرد: در بررسی کارکرد و عملکرد نظام آموزشی ما فقط به عملکرد دانش آموزان می پردازیم یعنی انتظار داریم این نظام آموزشی به روی کودکان تاثیر بگذارد و سپس این تاثیر را با برگزاری آزمونهایی اندازه گیری می کنیم این در حالیست که صرفا سازوکارهای آموزشی، کلاس درس، برنامه درسی، معلم، مدرسه و کتب درسی و کمک آموزشی و …  را ملاک قرار می دهیم، هرچند اینها لازم هستند اما کافی نیست؛ باید بررسی کنیم که یادگیرندگان(دانش آموزان) چه نگاهی به «جایگاه و شان مدرسه» دارند. 

وی در تشریح این موضوع افزود: شان اجتماعی مدرسه بعد از دارالفنون خود را اینگونه نشان داد که تحصیلات می تواند باعث کسب موقعیت های اجتماعی و زندگی بهتر  شود به طوریکه کم کم بین مردم جا افتاد که «مدرسه برو تا کاره ای شوی». در حال حاضر هرچند عده ای به این جریان اعتقاد دارند اما باید بپذیریم این رابطه مدرسه رفتن و کاره ای شدن آرام آرام در جامعه ضعیف شده طوری که خیلی ها مدعی اند «عده ای مدرسه نرفته اند اما کاره ای شده اند» و از این دست اظهار نظر ها  در شبکه های اجتماعی به وفور در حال دست به دست شدن است و در حال تبدیل شدن به باوری عمومی است. این خود به خود بر رفتار تحصیلی دانش آموزان در کلاس درس تاثیرگذار است اما می بینیم این موضوع در تحلیل ها مورد غفلت واقع شده و در نتیجه انگشت اتهام را فقط به سمت سیستم آموزشی می گیریم.  به سخن دیگر عوامل اجتماعی تاثیر گذار در عملکرد یادگیری دانش آموزان را نباید نادیده گرفت.

«نمایش» یادگیری در دوران «کرونا» 

وی عامل دخیل دیگر در افت نمرات دانش آموزان را غیرحضوری شدن مدارس بدنبال شیوع کرونا دانسته و در این خصوص نیز بیان کرد: شواهد جهانی نشان می دهد کرونا باعث افت یادگیری دانش آموزان در سراسر جهان شد چرا که یادگیری مدرسه ای مستلزم درگیری و مواجهه رو در روی معلم و دانش آموز است لذا هرچه این فاصله  معلم و دانش آموز بیشتر شود، کیفیت یادگیری کاهش پیدا می کند.

حسنی ادامه داد: در دوران کرونا و در شرایط آموزش مجازی، معلم نمی توانست از پشت مانیتور لب تاپ و گوشی درگیری مناسبی را در فعالیتهای یادگیری با دانش آموزان ایجاد کند لذا ما شاهد رخوت و افت و رها شدگی یادگیری مدرسه ای و همچنین تشکیل «نمایش یادگیری» بودیم، یعنی برخی به جای اینکه یاد بگیرند، صرفا نمایشی از آن را گزارش می دادند که مثلا در حال یاد گیری هستند حال آنکه یا در حال چرت زدن و یا چت کردن با دیگران بودند و … ، اینها حقایق دوران کروناست که تاثیرش را بر فرهنگ یادگیری و کیفیت یادگیری دانش آموزان گذاشت؛ پیامدهایش حالا نمایان شده است. شوربختانه  حالا حالاها این داستان ادامه دارد و آثار این غیرحضوری شدن در دروان کرونا  در سال های پیش رو همراه دانش آموزان به پیش می رود و ما با نسلی رو به رو هستیم که زمینه های یادگیریشان ضعیف شکل گرفته و این حرفی درست است. 

احتمال ورود کارتل های شبیه ساز کنکور به امتحانات نهایی

وی در ادامه این گفت وگو اشاره ای هم به بحث کنکور و رتبه های برتر داشت و گفت: نتایج کنکور حاکی از تفاوت فاحش و نگران کننده آموزش در مدارس دولتی و سایر مدارس است و داده های آماری مختلف هم  این موضوع را تایید می کنند. این نشان می دهد چون تعداد زیادی از دانش آموزان کشور در مدارس دولتی درس می خوانند در معرض افت یادگیری و افت تحصیلی هستند. کاهش کیفیت یادگیری موجب کاهش معدل کل دانش آموزان کشور می شود. نتیجه این تفاوت در ورود به دانشگاه ها خودش را به خوبی نشان داده است چرا که درصد زیادی از کسانی که در دانشگاه های خوب درس می خوانند از خانواده های مرفه هستند؛ این واقعیت ها نگرانی ها را افزایش می دهد.

حسنی که معتقد است آزمون کنکور نمی تواند همه عملکرد دانش آموزان را اندازه گیری کند اظهار کرد: البته بدلیل عدم استفاده از سنجه های دقیق و علمی  برای رصد عملکرد دانش آموزان و برای جبران ضعف آزمون کنکور مجبوریم عملکرد دانش آموزان را در آزمونهای کتبی ببینیم و سراغ عملکرد سه ساله دانش اموزان دبیرستان برویم اما با این کار هم  ممکن است «کارتل های شبیه ساز کنکور» این بار تبدیل به «کارتل های آزمونهای کتبی نهایی» شوند و باز هم پای پول در دوره متوسطه دوم پیش آید، لذا خانواده هایی که از منظر مالی ضعیف هستند نمی توانند کودکان خود را حمایت کرده و در چنین کلاسهایی ثبت نام کنند.

وی ادامه داد: در عین حال باید توجه داشت چون منابع و امکانات کیفی آموزشی به نحو نسبتا برابر در کشور توزیع نشده است و گروهی از دانش آموزان در مناطق محروم و کم برخوردار زندگی می کنند لذا استفاده از مقیاس یکسان هم «عالانه» نخواهد بود. راهکار این موضوع هم سهمیه بندی کردن مناطق است به طوریکه شهرستانهایی که سطح اقتصادی و اجتماعی پایین تری دارند در یک  گروه قرار بگیرند و بچه های این مناطق با هم رقابت کنند و آنهایی که در مناطق برخوردارتر زندگی می کنند هم با هم رقابت کرده و سنجیده شوند بنابراین سنجش عادلانه برای گزینش های مختلف کار بسیار سخت و پیچیده ای است اما باید با صورت بندی چارچوبهای نظری و مفهومی مناسب برای سنجش ها در مسیر سنجش عادلانه طی طریق کرد.

کاهش نمرات نهایی با افزایش سطح کیفی سوالات

حسنی با اشاره به افت نمرات امتحانات نهایی دانش آموزان در آزمون نهایی امسال بیان داشت که این امرعوامل مختلفی می تواند داشته باشد یکی از دلایلش این است که آزمونهای امسال از سنجش سطوح پایین اهداف فاصله گرفته و به اهداف سطوح بالاتر توجه کرده است خاطرنشان کرد: با افزایش سطح کیفی سوالات، نمرات کاهش خواهد یافت؛ این اتفاق جدیدی نیست بلکه سطح آزمون برگزاری تغییر کرده است و این نمرات نشان می دهد در کشور ما یاددهی و یادگیری، ناظر به سطوح پایین اهداف یادگیری است.

استخدام هایی که گریبان آموزش و پرورش را گرفت

این استاد امور آموزشی معتقد است که خروج از این وضعیت به تنهایی کار آموزش و پرورش نیست، همچنین از مصوبات مجلس برای استخدام معلمان با صلاحیت های پایین در  آموزش و پرورش انتقاد کرد و گفت: واقعیت این است که علی رغم انتظاراتی که از آموزش و پرورش می رود، این وزارتخانه به تنهایی از پس انجام این کار بر نمی آید. بودجه و حمایت نهادهای جانبی آنگونه که باید نیست. در دوره هایی مجلس قوانینی تصویب کرد که بر ضد نظام آموزشی بود و همین ها باعث کاهش قدرت آموزش و پرورش شد؛ از جمله استخدام حق التدریسی ها، نهضتی ها و … بعد از اعتراضشان بود؛ هرچه آموزش و پرورش فریاد می زد این نیروها در سطح استانداردهای من نیستند و سن بالایی دارند و آموزش کافی ندیده اند و … گوش شنوایی وجود نداشت و نهایتا هم استخدام شدند، بدین ترتیب یکباره حجم عظیمی از نیروهایی که صلاحیت کافی برای معلمی نداشتند وارد مدارس شدند و این امر به مرور باعث افت آموزشی شد جریانهای استخدام سریع چند سال اخیر برای رفع کمبود معلم هم همین عواقب را بر جای خواهد گذاشت لذا تنها آموزش و پرورش در این میانه مقصر نیست؛ آموزش و پرورش یک نهاد عمومی است و بقیه نهادهای اجتماعی باید پشتیبانش باشند و کمکش کنند وگرنه هر روز ضعیف تر می شود. 

راهکارهای کیفی سازی مدارس 

«کیفی سازی مدارس»، واژه ای که مسیولان آموزش و پرورش چندی است به وفور از آن استفاده می کنند اما حسنی دستیابی به این امر را مستلزم دستکاری در سه متغییر کلان دانسته و اظهار کرد: یکی از عوامل دستیابی به کیفیت، دستکاری زمینه و بافت اجتماعی است که آموزش و پرورش نمی تواند این عامل را چندان دستکاری کند چرا که خانواده ها و سمن های مردم نهاد باید ورود و کمک کنند تا بدین ترتیب شان مدرسه بالا برود. معتقدم مدرسه الان در وضعیتی مخاطره آمیز است.

وی در ادامه با استناد به تحقیقی که جدیدا در دوره ابتدایی انجام داده است به آرتیو گفت: با این تحقیق متوجه شدیم شان مدرسه رو به نزول است؛ تمامی تقصیرها هم به گردن آموزش و پرورش نیست و همانگونه که گفتم برای خلاصی و روند کاهشی شان اجتماعی مدرسه، نیازمند کمک دولت، دستگاه های ذی نفع، مردم و سمن ها هستیم و همچنین قوانین حمایت کننده ناظر بر توانمندسازی آموزش و پرورش را نیز نیاز داریم.

این کارشناس عامل دوم برای دستیابی به کیفی سازی مدارس را توجه به «درون داد» یعنی امکانات و منابع اعم از فضای فیزیکی، تجهیزات مدرسه، برنامه درسی و کتاب درسی و معلم دانسته و ادامه داد: پس آموزش و پرورش برای بهبود وضعیت معلمان باید روی توانایی پداگوژیک معلمان و مهارتهای پداگوژیکی (تکنیک های آموزش و یادگیری) آنها کار کند که این امری زمانبر و هزینه بر است اما مهم این است که بتوان این درون داد را به نحوی برابر در سراسر کشور توزیع کرد. در کنار این امر منعطف کردن اجرای برنامه درسی هم می تواند بسیار کمک کننده باشد. 

وی در پایان سومین و آخرین عامل برای کیفی سازی مدارس را اصلاح فرایندها خوانده و گفت: باید کاری کنیم کودکان درگیر یادگیری شوند و محتوای کتب درسی، حجم و چگالی مضامین باید مورد توجه قرار گیرد. اگر بتوانیم برنامه های درسی را منعطف و به مدیران و مدارس استقلال بدهیم تا برنامه ریزی موردی برای مدرسه خود داشته باشند، می توانیم شاهد اصلاح و بهبود فرایندهای یاددهی و یادگیری در مدارس باشیم که همه اینها نیازمند برنامه ریزی جامعی است.

پایان خبر آرتیو