شرایط قبول سرپرستی فرزند

پذیرش سرپرستی فرزند در ایران یک فرآیند قانونی و اخلاقی است که شرایط خاص خود را دارد. متقاضیان باید واجد صلاحیت های عمومی و اختصاصی باشند که شامل تمکن مالی، سلامت روانی و جسمی و صلاحیت اخلاقی است. این فرآیند از ثبت نام در سامانه بهزیستی آغاز و با حکم قطعی دادگاه به پایان می رسد.

تجربه پذیرش سرپرستی یک کودک می تواند یکی از عمیق ترین و زیباترین تجربیات زندگی باشد؛ تلاشی که نه تنها به خانواده ای امید و شادی می بخشد، بلکه فرصتی دوباره برای رشد و شکوفایی به کودکی می دهد که از حمایت والدین طبیعی خود محروم مانده است. این مسیر سرشار از عشق، انتظار و در عین حال، چالش های قانونی و اداری است که آگاهی کامل از آن ها برای متقاضیان ضروری است. افراد بسیاری، از زوج های فاقد فرزند و یا دارای فرزند گرفته تا زنان مجرد، در آرزوی پر کردن خانه و دل خود با حضور یک کودک، قدم در این راه می گذارند.

موضوع قبول سرپرستی فرزند تنها به یک اقدام قانونی محدود نمی شود؛ بلکه آغازی است برای یک تعهد عمیق و طولانی مدت به آینده یک انسان. در این میان، سازمان بهزیستی کشور و مراجع قضایی نقش محوری را ایفا می کنند تا اطمینان حاصل شود که بهترین منافع کودک در هر مرحله حفظ شده و خانواده پذیرنده، از هر لحاظ آماده و شایسته این مسئولیت بزرگ است. شناخت دقیق قوانین، مراحل، و نکات مهم در این فرآیند، متقاضیان را یاری می کند تا با چشمانی باز و انتظارات واقع بینانه، این مسیر را با موفقیت طی کنند.

تعریف حقوقی سرپرستی و فرزندخواندگی در ایران

فرآیند پیوستن یک کودک به خانواده ای که از نظر بیولوژیکی والدین او نیستند، در ادبیات حقوقی و اجتماعی ایران با اصطلاحات مختلفی شناخته می شود. برای درک عمیق تر شرایط قبول سرپرستی، ابتدا لازم است به تفاوت های کلیدی میان مفاهیم حقوقی «سرپرستی»، «فرزندخواندگی»، «حضانت» و «قیمومیت» پرداخته شود. هر یک از این اصطلاحات، ابعاد و تکالیف قانونی متفاوتی را در بر می گیرند و شناخت آن ها برای متقاضیان ضروری است.

سرپرستی یا فرزندخواندگی، یک رابطه حقوقی است که طی آن، یک یا چند نفر (سرپرست یا سرپرستان) مسئولیت نگهداری، تربیت و تأمین نیازهای مادی و معنوی کودک بی سرپرست یا بدسرپرست را بر عهده می گیرند. این رابطه با حکم دادگاه و با نظارت سازمان بهزیستی برقرار می شود. در این فرآیند، کودک هویت جدیدی در خانواده پذیرنده پیدا می کند و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست را می گیرد. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، اصلی ترین مبنای قانونی برای این امر در ایران است که آخرین اصلاحات آن در سال ۱۳۹۲ صورت گرفته و چارچوب کلی این فرآیند را مشخص می کند.

مفهوم	توضیح	مبنای قانونی
سرپرستی/فرزندخواندگی	برقراری رابطه حقوقی مشابه والدین و فرزند، با هدف تأمین تمامی نیازهای کودک و دادن هویت خانوادگی جدید.	قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست
حضانت	مسئولیت نگهداری و تربیت کودک (معمولاً توسط والدین واقعی، پس از طلاق یا فوت یکی از آن ها).	قانون مدنی
قیمومیت	اداره امور مالی و غیرمالی صغیر یا محجور (فردی که توانایی اداره امور خود را ندارد) توسط قیم منصوب از سوی دادگاه.	قانون امور حسبی

در واقع، فرزندخواندگی یک نوع خاص از سرپرستی است که در آن، تمامی حقوق و تکالیف مربوط به والد و فرزند، با در نظر گرفتن برخی استثنائات شرعی و قانونی، بین سرپرست و کودک برقرار می شود. این تفاوت ها در طول فرآیند، به ویژه در مسائل مربوط به ارث و محرمیت، اهمیت می یابند و باید مورد توجه متقاضیان قرار گیرند.

چه کسانی می توانند متقاضی سرپرستی فرزند باشند؟ (واجدین شرایط متقاضی)

یکی از مهم ترین بخش های فرآیند قبول سرپرستی فرزند، احراز صلاحیت متقاضیان است. قانون گذار و سازمان بهزیستی، شرایط مشخصی را برای افرادی که قصد پذیرش سرپرستی یک کودک را دارند، تعیین کرده اند. این شرایط هم شامل مولفه های عمومی است که برای همه متقاضیان ضروری است و هم مولفه های اختصاصی که بر اساس وضعیت تأهل و فرزندآوری آن ها متفاوت خواهد بود.

شرایط عمومی متقاضیان

بر اساس ماده ۶ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، متقاضیان سرپرستی باید واجد شرایط عمومی زیر باشند:

• تابعیت ایرانی: این شرط برای کلیه متقاضیان داخلی و خارجی الزامی است. تنها ایرانیان مقیم خارج از کشور می توانند با رعایت مقررات خاص اقدام کنند.
• اعتقاد به یکی از ادیان رسمی کشور: متقاضیان باید به یکی از ادیان مورد تأیید قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اعتقاد داشته باشند.
• عدم محکومیت جزایی مؤثر: متقاضیان نباید سابقه محکومیت کیفری مؤثر داشته باشند که نشان دهنده صلاحیت اخلاقی و عدم تهدید برای کودک است.
• صلاحیت اخلاقی و عدم اعتیاد: عدم اعتیاد به مواد مخدر، روان گردان یا الکل و همچنین داشتن صلاحیت اخلاقی لازم برای تربیت کودک، از شروط اساسی است.
• سلامت جسمی و روانی: متقاضیان باید از سلامت جسمی و روانی کافی برخوردار باشند و مبتلا به بیماری های واگیردار یا صعب العلاج نباشند تا بتوانند به درستی از کودک مراقبت کنند.
• توانایی لازم برای نگهداری و تربیت: این توانایی شامل جنبه های فیزیکی، روانی و آموزشی می شود که توسط کارشناسان بهزیستی و روانشناس تأیید می گردد.
• تمکن مالی قابل قبول و دارا بودن بیمه پایه اجتماعی: تأمین مالی کودک از جنبه های ضروری است. متقاضیان باید شغل پایدار با درآمد کافی داشته و دارای منزل مسکونی (ملکی یا استیجاری) باشند. همچنین داشتن بیمه پایه اجتماعی و درمان برای تمامی اعضای خانواده، از جمله کودک، لازم است.
• عدم حجر: متقاضی نباید محجور باشد، یعنی از نظر قانونی ممنوع از تصرف در اموال و حقوق مالی خود نباشد.
• تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات: این شرط به رعایت اصول دینی و اخلاقی در زندگی روزمره اشاره دارد.

اولویت ها و شرایط اختصاصی متقاضیان

علاوه بر شرایط عمومی، قانون گذار اولویت ها و شرایط اختصاصی را نیز برای گروه های مختلف متقاضیان در نظر گرفته است که بر اساس ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست تعیین می شود. این اولویت بندی، تضمین کننده انتخاب بهترین خانواده برای کودک است.

زن و شوهر بدون فرزند

این گروه از متقاضیان در اولویت اول برای فرزندخواندگی قرار دارند:

• گذشت حداقل پنج سال از تاریخ ازدواج و عدم صاحب فرزند شدن. البته بر اساس تبصره قانونی، اگر سازمان پزشکی قانونی تشخیص دهد که امکان فرزندآوری برای زوجین وجود ندارد، این شرط پنج ساله اعمال نمی شود.
• حداقل سن ۳۰ سال برای یکی از زوجین.
• تعهد مشترک زوجین برای پذیرش سرپرستی.

زن و شوهر دارای فرزند

زوجینی که پیش تر دارای فرزند هستند، می توانند برای پذیرش فرزندخوانده اقدام کنند، اما در اولویت های بعدی قرار می گیرند:

• حداقل سن ۳۰ سال برای یکی از زوجین.
• رعایت تناسب سنی بین فرزندان زیستی (بیولوژیک) و فرزندخوانده. این تناسب به منظور حفظ آرامش و تعادل خانواده و جلوگیری از بروز مشکلات روانی برای کودکان در نظر گرفته می شود.
• محدودیت در تعداد فرزندان: در صورتی که زوجین سه فرزند زیستی داشته باشند که با آن ها زندگی می کنند، صرفاً می توانند یک کودک دیگر را به سرپرستی بپذیرند، مگر آنکه کودکان تحت سرپرستی خواهر و برادر باشند.

دختران و زنان بدون شوهر

این گروه نیز با شرایط خاصی می توانند متقاضی سرپرستی باشند:

• حداقل سن ۳۰ سال.
• منحصراً حق سرپرستی فرزند اناث (دختر) را دارند.
• بررسی شرایط مستقل مسکن و اعضای خانواده در صورتی که متقاضی در منزل مشترک با خانواده زندگی می کند، برای اطمینان از محیط مناسب برای کودک.

سایر اولویت های خاص

قانون گذار برای برخی از متقاضیان، اولویت های ویژه ای را در نظر گرفته است:

• اولویت سرپرستی برای بستگان کودک: در صورتی که بستگان نزدیک کودک (اقارب طبقه دوم و سوم) واجد شرایط باشند، در اولویت قرار می گیرند.
• اولویت سرپرستی برای یابنده کودک: اگر فردی کودکی را پیدا کند و شرایط لازم برای سرپرستی را داشته باشد، برای پذیرش همان کودک در اولویت خواهد بود.
• اولویت متقاضیان با سن کمتر از ۵۰ سال: در شرایط مساوی، متقاضیانی که سنشان کمتر از ۵۰ سال است، از اولویت برخوردارند.
• اولویت متقاضیان فرزندخوانده بیمار: خانواده هایی که متقاضی پذیرش کودکان با نیازهای خاص، بیماری یا معلولیت هستند، به ویژه برای فرزند دوم، از اولویت ویژه ای برخوردارند و فرآیند آن ها ممکن است تسریع شود.

عدم امکان سرپرستی توسط اتباع خارجی و مردان مجرد

بر اساس قوانین جاری، سرپرستی اطفال ایرانی تنها به اتباع ایران سپرده می شود. بنابراین، اتباع بیگانه (جز در موارد استثنایی خاص که تابعیت ایرانی داشته باشند) و همچنین مردان مجرد، امکان درخواست سرپرستی فرزند را نخواهند داشت. این محدودیت به منظور حفظ منافع و حقوق کودکان ایرانی و اطمینان از انطباق شرایط با قوانین داخلی وضع شده است.

کدام کودکان را می توان به سرپرستی پذیرفت؟ (واجدین شرایط کودک)

همان قدر که احراز صلاحیت متقاضیان سرپرستی فرزند اهمیت دارد، تعیین شرایط کودکانی که می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند نیز حیاتی است. این بخش از قانون، برای حمایت از کودکانی تدوین شده است که به دلایل مختلف از مراقبت والدین طبیعی خود محروم هستند. بر اساس ماده ۷ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، کودکان واجد شرایط برای سرپرستی، شامل موارد زیر هستند:

• کودکان بدون امکان شناخت پدر، مادر و جد پدری: این گروه شامل کودکانی می شود که هویت والدین واقعی آن ها نامشخص است یا امکان شناسایی و دسترسی به آن ها وجود ندارد.
• کودکان فاقد پدر، مادر، جد پدری و وصی قانونی: در مواردی که والدین واقعی و جد پدری کودک در قید حیات نباشند یا وصی قانونی برای آن ها تعیین نشده باشد.
• کودکانی که بیش از ۲ سال در بهزیستی بوده اند و کسی برای سرپرستی شان مراجعه نکرده: این کودکان پس از طی مدت مشخصی در مراکز بهزیستی و عدم مراجعه بستگان برای سرپرستی، واجد شرایط فرزندخواندگی می شوند.
• کودکانی که والدین واقعی یا جد پدری صلاحیت سرپرستی را ندارند: حتی در صورت معلوم بودن هویت والدین، اگر دادگاه تشخیص دهد که آن ها به دلایلی مانند اعتیاد، سوءرفتار، بیماری های شدید روانی، یا عدم تمکن مالی کافی، صلاحیت نگهداری و تربیت کودک را ندارند، و این امر حتی با ضم امین یا ناظر نیز مرتفع نشود، کودک می تواند به سرپرستی واگذار شود.
• حداکثر سن ۱۶ سال: بر اساس آخرین تغییرات قانونی، کودکان و نوجوانان زیر ۱۶ سال می توانند به سرپرستی پذیرفته شوند. (در گذشته این سن ۱۲ سال بود).
• بررسی شرایط اقارب طبقه دوم و سوم: در صورت وجود بستگان طبقه دوم و سوم که واجد شرایط سرپرستی باشند، ابتدا به آن ها اولویت داده می شود.

هدف از این قوانین، تضمین یافتن بهترین محیط برای رشد کودک و قرار گرفتن او در کانون گرم خانواده است، نه صرفاً واگذاری به هر متقاضی. سخت گیری ها در این زمینه برای جلوگیری از آسیب های مجدد به کودک و تأمین آینده ای روشن برای او ضروری است.

مراحل گام به گام فرآیند درخواست و قبول سرپرستی فرزند

مسیر قبول سرپرستی فرزند، یک فرآیند مرحله ای و دقیق است که از درخواست اولیه تا صدور حکم قطعی، نیازمند صبر و پیگیری متقاضیان است. شناخت این مراحل، به کاهش ابهامات و تسهیل روند کمک شایانی می کند. تمامی مراحل زیر با نظارت و هماهنگی سازمان بهزیستی و مراجع قضایی صورت می گیرد.

ثبت نام در سامانه ملی فرزندپذیری بهزیستی

اولین گام برای متقاضیان سرپرستی، ثبت نام آنلاین در سامانه ملی فرزندپذیری سازمان بهزیستی به آدرس http://adoption.behzisti.net/ است. این سامانه به منظور شفافیت و تسهیل فرآیند راه اندازی شده است.

در این مرحله، متقاضیان باید با دقت تمامی قوانین و مقررات مربوط به فرزندخواندگی را مطالعه و تأیید کنند. سپس، اطلاعات هویتی و اقامتی خود را به طور کامل در سامانه درج کرده و مدارک مورد نیاز را با کیفیت مطلوب بارگذاری نمایند. پس از تکمیل فرآیند ثبت نام، یک کد رهگیری به متقاضی ارسال می شود که برای پیگیری های بعدی ضروری است.

مدارک لازم برای تشکیل پرونده

تهیه مدارک کامل و دقیق، بخش مهمی از فرآیند است. متقاضیان باید فهرستی از مدارک زیر را آماده و برای تشکیل پرونده ارائه دهند:

• تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان.
• تصویر کارت ملی متقاضیان.
• تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت (برای آقایان).
• تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی.
• تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان.
• تصویر سند مالکیت یا اجاره نامه مسکن.
• اصل یا تصویر گواهی اشتغال به کار و تعیین میزان تقریبی درآمد (مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و …).
• تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی.
• اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (برای زوجین فاقد فرزند با گذشت پنج سال از ازدواج، یا در صورت تشخیص پزشکی قانونی). متعاقباً گواهی پزشکی قانونی نیز لازم است.
• مدارک عدم اعتیاد و عدم سوءپیشینه (این گواهی ها معمولاً در مراحل بعدی و پس از تأیید اولیه بهزیستی اخذ می شوند).

تمام تصاویر مدارک باید خوانا و واضح باشند و پس از اعلام بهزیستی، نیاز است که اصل آن ها در یکی از دفاتر اسناد رسمی برابر اصل شوند.

بررسی های سازمان بهزیستی و مصاحبه ها

پس از ثبت نام و ارائه مدارک، سازمان بهزیستی بررسی های عمیق تری را آغاز می کند. این مرحله شامل موارد زیر است:

• مصاحبه اولیه مددکاری و بازدید از منزل: کارشناسان مددکاری بهزیستی با متقاضیان مصاحبه کرده و از محل زندگی آن ها بازدید می کنند تا از وجود محیط مناسب برای کودک اطمینان حاصل شود.
• معرفی به روانشناس معتمد سازمان: متقاضیان به روانشناس معتمد سازمان بهزیستی معرفی می شوند تا از سلامت روانی و آمادگی آن ها برای پذیرش مسئولیت سرپرستی اطمینان حاصل شود. ممکن است نیاز به چندین جلسه مشاوره باشد.
• شفافیت سیستم: سازمان بهزیستی بر شفافیت فرآیند تأکید دارد و اظهار می کند که سامانه ملی فرزندپذیری روند را به صورت قابل ارزیابی و رصد نمایش می دهد تا از هرگونه پارتی بازی احتمالی جلوگیری شود. هر خانواده ای بر اساس شرایط خود مورد ارزیابی قرار می گیرد و اولویت بندی بر اساس معیارهای قانونی صورت می پذیرد.

معرفی کودک واجد شرایط و دیدارهای اولیه

پس از تأیید صلاحیت متقاضیان، نوبت به معرفی کودک واجد شرایط می رسد. این مرحله ممکن است با چالش هایی مانند انتظار طولانی (به ویژه برای نوزادان دختر سالم) همراه باشد. پس از معرفی، دیدارهایی بین کودک و متقاضیان انجام می شود تا پذیرش متقابل و سازگاری آن ها ارزیابی شود. در برخی موارد، اگر تعامل مناسبی شکل نگیرد، تا سه کودک نیز ممکن است به خانواده پیشنهاد شود.

صدور قرار سرپرستی آزمایشی ۶ ماهه توسط دادگاه

در صورت تأیید مراحل قبلی، دادگاه قرار سرپرستی آزمایشی شش ماهه را صادر می کند. هدف از این دوره آزمایشی، ارزیابی دقیق تر توانایی های سرپرستان و اطمینان از سازگاری کودک با محیط جدید است. در طول این مدت، نظارت سازمان بهزیستی بر خانواده و کودک ادامه دارد. اگر هر یک از شرایط قانونی زوال یابد یا سوءرفتاری مشاهده شود، قرار آزمایشی می تواند فسخ گردد.

صدور حکم قطعی سرپرستی

پس از پایان موفقیت آمیز دوره آزمایشی و تأیید سازمان بهزیستی، دادگاه با لحاظ مصلحت کودک و رعایت تمامی جوانب، حکم قطعی سرپرستی را صادر می کند. این حکم سپس به ثبت احوال و سازمان بهزیستی ابلاغ می شود و کودک به صورت رسمی به سرپرستی خانواده پذیرنده در می آید.

مسائل حقوقی و تعهدات پس از قبول سرپرستی

پس از صدور حکم قطعی سرپرستی فرزند، مسئولیت ها و تعهدات قانونی و اخلاقی سرپرستان آغاز می شود. این تعهدات فراتر از مسائل مالی بوده و جنبه های مختلف زندگی کودک را در بر می گیرد. درک این مسائل حقوقی برای تضمین آینده ای امن و پایدار برای فرزندخوانده بسیار حائز اهمیت است.

تعهدات مالی و غیرمالی سرپرست

سرپرستان، پس از فرزندخواندگی، به منزله والدین واقعی کودک محسوب می شوند و تمامی تکالیف نگهداری، تربیت و نفقه (تأمین هزینه های زندگی) را بر عهده دارند. این تکالیف باید با رعایت احترام متناسب با شأن کودک صورت گیرد. همچنین، کودک نیز مکلف است احترامات لازم را نسبت به سرپرستان خود رعایت کند.

یکی از مهم ترین تعهدات مالی، تملیک بخشی از اموال یا حقوق به نام کودک است. بر اساس ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی را صادر می کند که درخواست کننده سرپرستی، بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک نماید. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. این بند قانونی به این دلیل وضع شده است که فرزندخوانده از والدین سرپرست ارث نمی برد و این تملیک، آینده مالی او را تا حدی تضمین می کند. در مواردی که اخذ تضمین عینی ممکن یا به مصلحت نباشد، دادگاه می تواند دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر کند.

تعهد به تأمین هزینه های تحصیل نیز از دیگر مسئولیت های سرپرستان است. این تعهدات حتی پس از فوت سرپرست یا سرپرستان تا تعیین سرپرست جدید برای کودک یا نوجوان جاری خواهد بود.

بیمه عمر به نفع فرزندخوانده

برای تضمین آینده مالی کودک پس از فوت سرپرستان، قانون الزام کرده است که سرپرست منحصر یا سرپرستان موظفند با نظر سازمان بهزیستی، خود را نزد یکی از شرکت های بیمه به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمه عمر کنند. حداقل سرمایه این بیمه عمر با توجه به شرایط جامعه و نیازهای آتی کودک یا نوجوان توسط سازمان بهزیستی تعیین خواهد شد. البته دادگاه در مواردی که تشخیص دهد، می تواند از این حکم استثنا قائل شود.

صدور شناسنامه جدید برای فرزندخوانده

پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، دادگاه مفاد حکم را به اداره ثبت احوال ابلاغ می کند. اداره ثبت احوال مکلف است نام و نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی را به نام سرپرست یا زوجین سرپرست تغییر داده و شناسنامه جدیدی برای او صادر کند. در قسمت توضیحات شناسنامه، مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی کودک (در صورت معلوم بودن) قید می شود. این امر به منظور حفظ سوابق هویت واقعی کودک است.

کودک یا نوجوان تحت سرپرستی می تواند پس از رسیدن به سن ۱۸ سالگی، درخواست صدور شناسنامه جدیدی برای خود با درج نام والدین واقعی (در صورت معلوم بودن) یا نام خانوادگی مورد نظر خود (در صورت معلوم نبودن والدین واقعی) از اداره ثبت احوال کند.

در مورد سرپرستی توسط زن مجرد، شناسنامه کودک با مشخصات کامل سجلی سرپرست منحصر و نام کوچک پدر فرضی (به پیشنهاد سرپرست) صادر خواهد شد.

سرپرستی اموال فرزندخوانده

اگر کودک تحت سرپرستی دارای اموالی باشد، اداره این اموال در صورتی به سرپرست متقاضی فرزندخواندگی سپرده می شود که طفل فاقد ولی قهری (پدر یا جد پدری) باشد یا ولی قهری برای اداره اموال او شخصی را تعیین نکرده باشد. در این صورت، مرجع قضایی صالح می تواند قیمومت طفل را بر عهده سرپرست قرار دهد.

صدور گذرنامه و خروج از کشور

صدور گذرنامه و خروج کودک یا نوجوان تحت سرپرستی از کشور، منوط به موافقت سرپرست منحصر یا سرپرستان و همچنین دادستان است. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان بهزیستی و با رعایت مصلحت کودک، در این خصوص تصمیم گیری می کند. چنانچه خروج از کشور در دوره آزمایشی سرپرستی باشد، سرپرست یا سرپرستان باید تضمین مناسبی برای بازگشت کودک تا پایان دوره آزمایشی به دادستان بسپارند. سازمان بهزیستی نیز موظف است به طریق اطمینان بخشی، از رعایت حقوق کودک در خارج از کشور اطمینان حاصل کند.

نظارت بر سرپرستان پس از اعطای حکم قطعی

حتی پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، سازمان بهزیستی کماکان موظف است بر روند تربیتی و شرایط کودک در خانواده نظارت داشته باشد. این نظارت معمولاً توسط مؤسسات مراقبت خانواده محور که با مجوز بهزیستی فعالیت می کنند، انجام می پذیرد. این نهادها اطمینان حاصل می کنند که کودک در محیطی امن و مناسب رشد می کند و نیازهای او به طور کامل برآورده می شود.

شرایط و موارد خاص در سرپرستی فرزند

فرآیند قبول سرپرستی فرزند، مانند هر امر حقوقی و اجتماعی دیگری، ممکن است شامل موارد و شرایط خاصی باشد که نیاز به توجه ویژه و درک قوانین مربوطه دارد. این موارد از سرپرستی کودک یابنده تا فسخ حکم سرپرستی را در بر می گیرد.

سرپرستی فرزند یابنده (کودک پیدا شده)

اگر شخصی کودکی را پیدا کند و مایل به سرپرستی او باشد، موظف است مراتب را در اسرع وقت به ادارات بهزیستی محل یافتن طفل اعلام کند. بهزیستی نیز مدارک و گزارش های لازم را جهت اثبات ادعای یابنده به مراجع قضایی منعکس می نماید. پس از اثبات ادعا در دادگاه، اگر یابنده متقاضی سرپرستی باشد و واجد شرایط قانونی نیز باشد، با رعایت فرآیند ثبت درخواست و سایر موارد، در اولویت واگذاری سرپرستی قرار می گیرد. در موارد اضطراری، سازمان بهزیستی می تواند کودک را به صورت موقت و تحت نظارت به یابنده بسپارد تا مراحل قانونی طی شود.

فرزندخواندگی مجدد (پذیرش کودک دوم)

متقاضیان عموماً نمی توانند بیش از دو کودک یا نوجوان را سرپرستی نمایند، مگر در مواردی که کودکان یا نوجوانان تحت سرپرستی، اعضای یک خانواده (خواهر و برادر) باشند. برای پذیرش فرزند دوم، باید حداقل دو سال از تاریخ تحویل اولین کودک به خانواده گذشته باشد. پذیرش پیش از این مدت، مشروط بر این است که متقاضی دیگری در لیست انتظار نباشد یا متقاضی کودکی را بپذیرد که دیگران به دلایلی مانند سن بالا، بیماری یا معلولیت از پذیرش آن خودداری کرده اند. تقاضای مجدد سرپرستی، در واقع یک تقاضای مستقل از سرپرستی قبلی تلقی می شود و تمامی فرآیندها باید از ابتدا طی شود، اما در این ارزیابی، وضعیت کودک اول نیز مورد بررسی قرار می گیرد.

فوت سرپرست یا سرپرستان

در صورت فوت سرپرست منحصر یا سرپرستان، افراد تحت سرپرستی در حکم افراد تحت تکفل متوفی محسوب می شوند. در این حالت، صندوق بازنشستگی ذی ربط موظف است تا زمان تعیین سرپرست جدید، نسبت به برقراری و پرداخت مزایای مستمری وظیفه بازماندگان به افراد تحت سرپرستی اقدام کند. فرزندخوانده از زمان قرار سرپرستی آزمایشی، از کلیه مزایای قانونی مربوط به عائله تحت تکفل سرپرست برخوردار خواهد شد.

طلاق سرپرستان یا ازدواج سرپرست منحصر

در صورت طلاق زوجین سرپرست یا فوت و جدایی هر یک از آن ها، دادگاه می تواند با درخواست سازمان بهزیستی و با رعایت مصلحت کودک، سرپرستی را به یکی از زوجین یا شخص ثالث واگذار کند. نظر کودکان بالغ در این خصوص ضروری است. سرپرستان موظفند در صورت وقوع چنین تغییراتی، مراتب را به صورت کتبی به سازمان بهزیستی اعلام کنند.

هرگاه سرپرست منحصر (مانند زن مجرد) قصد ازدواج داشته باشد، باید مشخصات فرد مورد نظر را به دادگاه صالح اعلام کند. دادگاه با اخذ نظر کارشناسی سازمان بهزیستی، در مورد ادامه سرپرستی به صورت مشترک یا فسخ آن تصمیم گیری خواهد کرد. این تدبیر برای اطمینان از حفظ مصلحت کودک در محیط جدید خانوادگی است.

فسخ حکم سرپرستی

قانون به منظور رعایت مصلحت عالیه کودک، حکم سرپرستی را قابل فسخ دانسته است. دادستان و سازمان بهزیستی در صورتی که ضرورت فسخ حکم سرپرستی را احراز کنند، مراتب را به دادگاه اعلام می نمایند. حکم سرپرستی، پس از اخذ نظر کارشناسی سازمان، در موارد زیر فسخ می شود:

• هر یک از شرایط عمومی ذکر شده برای سرپرست یا سرپرستان منتفی گردد.
• تقاضای سرپرست منحصر یا سرپرستان در صورتی که سوء رفتار کودک یا نوجوان برای آن ها غیرقابل تحمل باشد.
• کودک پس از رشد (بلوغ) با سرپرست منحصر یا سرپرستان توافق کند که سرپرستی فسخ شود.
• مشخص شدن پدر یا مادر یا جد پدری کودک یا نوجوان و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری، در صورتی که صلاحیت لازم برای سرپرستی را ولو با ضم امین یا ناظر از سوی دادگاه، دارا باشند.

در صورت فسخ حکم سرپرستی، تا زمان تعیین سرپرست یا سرپرستان جدید، تغییری در مشخصات سجلی فرد تحت سرپرستی صورت نخواهد گرفت و اداره ثبت احوال موظف است شناسنامه جدید را با مشخصات والدین واقعی (در صورت معلوم بودن) یا والدین فرضی صادر کند.

زمان تقریبی لازم برای گرفتن سرپرستی و عوامل موثر

یکی از پرتکرارترین سوالات متقاضیان سرپرستی فرزند، مدت زمان لازم برای تکمیل این فرآیند است. واقعیت این است که نمی توان یک زمان دقیق و مشخص برای این امر تعیین کرد، زیرا عوامل متعددی بر سرعت پیشرفت پرونده تأثیرگذار هستند. این فرآیند می تواند از چند ماه تا چند سال به طول بینجامد و هر پرونده، شرایط خاص خود را دارد.

عوامل مؤثر بر مدت زمان فرزندخواندگی:

• تقاضای بالا برای نوزادان دختر سالم: طبق آمار، عمده متقاضیان در مرحله اول به دنبال نوزاد دختر سالم هستند. از آنجا که تعداد کودکان واجد شرایط واگذاری با این مشخصات محدود است، صف انتظار برای این گروه طولانی تر می شود. گاهی ممکن است خانواده ای سال ها در انتظار نوزاد دختر بماند.
• تسریع فرآیند برای کودکان با سن بالاتر، پسران، یا دارای نیازهای خاص: متقاضیانی که تمایل به پذیرش کودکان با سنین بالاتر (مثلاً بالای ۶ سال، به خصوص پسران) یا کودکانی با نیازهای خاص (بیماری یا معلولیت) را دارند، معمولاً فرآیند سریع تری را تجربه می کنند. زیرا تقاضا برای این گروه از کودکان کمتر است و سازمان بهزیستی اولویت خاصی برای آن ها قائل می شود تا هرچه زودتر صاحب خانواده شوند.
• نقش تعداد کودکان واجد شرایط واگذاری در بهزیستی: سازمان بهزیستی متولی تأمین کودک نیست، بلکه کودکی را واگذار می کند که از نظر قضایی واجد شرایط فرزندخواندگی باشد. این امر شامل کودکانی است که والدین آن ها شناخته شده نیستند، در قید حیات نیستند، یا صلاحیت سرپرستی را ندارند. فرآیند قانونی احراز این شرایط زمان بر است و بر طولانی شدن صف انتظار تأثیر می گذارد.
• تکمیل بودن مدارک و سرعت پیگیری متقاضیان: آماده سازی به موقع و کامل تمامی مدارک مورد نیاز، و همچنین پیگیری فعالانه مراحل توسط متقاضیان، می تواند به تسریع روند کمک کند. هرگونه نقص در مدارک یا تأخیر در پاسخگویی به درخواست های بهزیستی، فرآیند را طولانی تر خواهد کرد.
• نتیجه بررسی های مددکاری و روانشناسی: گاهی ممکن است برای تأیید صلاحیت خانواده، نیاز به جلسات مشاوره بیشتری با مددکار یا روانشناس باشد. این امر نیز می تواند به زمان بر شدن فرآیند منجر شود.

مدیرکل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور در یک مصاحبه اظهار داشتند: «در صورت وجود کودک واجد شرایط واگذاری، فرآیند زیر ۶ ماه قابل انجام است. اگر متقاضیان درخواست کننده کودک با سن بالاتر از ۶ سال (به ویژه پسر) باشند یا کودکان دارای معلولیت و بیماری های خاص، قطعاً این زمان نیز کاهش می یابد. اکثر خانواده هایی که در صف های طولانی می مانند متقاضی نوزاد دختر هستند که طبیعتاً شکل گیری آن بر عهده بهزیستی نیست.»

بنابراین، متقاضیان باید با واقع بینی نسبت به زمان بر بودن این فرآیند اقدام کنند و با صبر و آگاهی، تمامی مراحل را پشت سر بگذارند. این زمان بندی دقیق و سخت گیری ها در نهایت به نفع کودک است تا در بهترین شرایط ممکن به یک خانواده جدید سپرده شود.

اهمیت فرهنگ سازی و چالش های فرزندخواندگی

ورود یک کودک به خانواده از طریق سرپرستی، فراتر از یک اتفاق حقوقی، یک رویداد اجتماعی و فرهنگی عمیق است. با وجود تلاش های فراوان برای ترویج فرزندخواندگی، همچنان چالش هایی در جامعه وجود دارد که نیازمند فرهنگ سازی و آگاهی بخشی گسترده تر است.

نقش رسانه ها در پذیرش کودکان با نیازهای خاص و سن بالاتر

یکی از مهم ترین چالش ها، تمایل غالب متقاضیان به پذیرش نوزادان سالم و به ویژه دختر است. این در حالی است که تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان در مراکز بهزیستی، دارای سن بالاتر، پسر، یا با نیازهای خاص (بیماری و معلولیت) هستند و برای یافتن خانواده، مدت زمان بیشتری را در انتظار می گذرانند.

فرهنگ سازی در این زمینه یک امر کُند و تدریجی است. رسانه ها، به خصوص فیلم ها و سریال ها، می توانند نقش بسیار مؤثری در تغییر این دیدگاه ها ایفا کنند. پرداختن به داستان زندگی کودکان با نیازهای خاص و نشان دادن توانایی های آن ها، می تواند نگرش جامعه و متقاضیان را بهبود بخشد. سعید بابایی، مدیرکل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی، با اشاره به تأثیر سریال هایی مانند بچه مهندس بر افزایش علاقه به فرزندخواندگی، بر لزوم ساخت فیلم ها و انیمیشن های بیشتری با مشاوره کارشناسان تأکید کرده است تا تابوی پذیرش این کودکان شکسته شود و آینده ای بهتر برای همه آن ها رقم بخورد.

چرا بهزیستی با وجود کودکان زیاد، فرزند نمی دهد؟

این سوالی است که بسیاری از متقاضیان با آن روبرو هستند. دلیل اصلی این امر این است که سازمان بهزیستی صرفاً متولی نگهداری از کودکان است و تنها زمانی می تواند کودک را به سرپرستی واگذار کند که از نظر قانونی، وضعیت سرپرستی کودک مشخص شده باشد. این به معنای احراز بی سرپرست یا بدسرپرست بودن کودک توسط مقام قضایی است که یک فرآیند حقوقی زمان بر است. بسیاری از کودکانی که در بهزیستی هستند، ممکن است والدین یا اقارب نزدیکی داشته باشند که هنوز از آن ها سلب صلاحیت نشده است. بنابراین، بهزیستی نمی تواند بدون حکم قضایی، کودکی را به فرزندخواندگی بسپارد. این فرآیند دقیق، در نهایت برای حفظ حقوق و منافع عالیه کودک ضروری است.

چالش پنهان کردن واقعیت فرزندخواندگی از کودک

برخی خانواده ها به دلایل اجتماعی یا فرهنگی تمایل دارند واقعیت فرزندخواندگی را از کودک و اطرافیان پنهان کنند. این پنهان کاری، به ویژه زمانی که کودک در سنین بالاتر از حقیقت باخبر می شود، می تواند لطمات روحی و روانی شدیدی به او وارد کند. مطالعات نشان داده اند که بهتر است از ابتدا و در سنین پایین تر، به شیوه ای مناسب و متناسب با سن کودک، واقعیت فرزندخواندگی به او گفته شود تا با این موضوع رشد کرده و آسیب پذیری اش کاهش یابد. رسانه ها و مشاوران می توانند در ترویج این دیدگاه صحیح نقش مؤثری داشته باشند.

آمار و اطلاعات بروز از فرزندخواندگی

بر اساس گزارش های سازمان بهزیستی (آمار مربوط به ۶ ماهه نخست سال ۹۹)، ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی رفته اند، که از این تعداد، ۲۸ کودک دارای معلولیت بوده اند. استان تهران با ۱۵۵ مورد، بیشترین آمار فرزندخواندگی را در این دوره داشته است. همچنین، حدود ۸۰ درصد فرزندخواندگی ها در محدوده سنی ۰ تا ۳ سال صورت می گیرد و فرزندخواندگی در سنین بالاتر از ۳ سال متقاضی بسیار کمتری دارد. این آمار نشان دهنده ترجیحات متقاضیان و در عین حال، لزوم توجه بیشتر به کودکان در سنین بالاتر و با نیازهای خاص است.

فسخ فرزندخواندگی: یک تجربه دردناک

سعید بابایی، مدیر کل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور بیان کرده است که سخت ترین تجربه برای کودکان، فسخ فرزندخواندگی است. او توضیح می دهد: برخی خانواده ها که به هر علتی با احساس پیش می آیند و بعد تاب شنیدن حرف اطرافیان را ندارند یا دلشان را می زند، بزرگ ترین لطمه را به کودک وارد می کنند. برای همین باید از ابتدا دقیق بررسی شوند. فسخ فرزندخواندگی به مرور سال ها کمتر شده است اما یک موردش هم زیاد است چون ضربه بزرگی به کودک وارد می کند و متأسفانه شاهد این اثر نامطلوب روی کودک هستیم. این نکته بر اهمیت بررسی های دقیق و همه جانبه سازمان بهزیستی پیش از واگذاری تأکید دارد.

نتیجه گیری

قبول سرپرستی فرزند یکی از شریف ترین و پرچالش ترین تصمیماتی است که یک فرد یا زوج می تواند در زندگی خود بگیرد. این مسیر، آمیزه ای از امید، عشق و مسئولیت پذیری است که با رعایت دقیق قوانین و مقررات سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، به بهترین شکل ممکن به سرانجام می رسد. از ثبت نام اولیه در سامانه ملی فرزندپذیری تا صدور حکم قطعی، هر مرحله با هدف تأمین منافع عالیه کودک و اطمینان از صلاحیت کامل سرپرستان طراحی شده است.

شناخت دقیق شرایط قبول سرپرستی فرزند، شامل صلاحیت های عمومی و اختصاصی متقاضیان (زوجین فاقد فرزند، دارای فرزند، و زنان مجرد)، و همچنین شرایط کودکان واجد سرپرستی، کلید موفقیت در این فرآیند است. تعهدات مالی و غیرمالی پس از سرپرستی، از جمله تملیک بخشی از اموال و تأمین بیمه عمر، برای تضمین آینده کودک اهمیت ویژه ای دارد. مسائل مربوط به شناسنامه، گذرنامه و نظارت های پس از حکم قطعی نیز، همگی به منظور حمایت همه جانبه از فرزندخوانده است.

در نهایت، اگرچه این فرآیند ممکن است زمان بر و گاهی پیچیده به نظر برسد، اما هر گام آن برای ایجاد یک محیط امن و پرمهر برای کودک برداشته می شود. با آگاهی، صبر، و رویکردی دلسوزانه، متقاضیان می توانند این تجربه ارزشمند را رقم بزنند و نقش مؤثری در ساختن آینده ای بهتر برای کودکان نیازمند به خانواده ایفا کنند. امید است با افزایش آگاهی عمومی و فرهنگ سازی مستمر، جامعه با آغوشی بازتر به استقبال کودکان با نیازهای خاص و سنین بالاتر نیز برود و هیچ کودکی از نعمت داشتن خانواده محروم نماند.