14 سوال از مسیولین درباره «کتاب»

برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، بهانه ای شد تا یک بار دیگر، هم به کتاب فکر کنیم، هم به سیاست برگزاری نمایشگاه. فرصتی دست داده تا به این بیاندیشیم که چرا برگزاری نمایشگاه، جشنواره و فستیوال های رنگارنگ، به بخشی از برنامه های روتین کشور تبدیل شده و با آن که غالبا دچار رکود، روزمرگی، تکرار و بلاتکلیفی شده اند، اما همچنان هم ادامه دارند و گویی خاتمه دادن به آنها، به معنی عقب نشینی از خاکریزها و تپه های استراتژیک است. اصلا به این فکر کنیم که اتخاذ مواضع و رویکردهای شلوغ و کارناوالی تحت عنوان نمایشگاه، از چه زمانی در ایران باب شد و چه مسیری طی شد تا به روزگار امروز رسیدیم؟ در پاسخ باید گفت؛ از همان سالیان نخستین پس از انقلاب و دوران جنگ، برگزاری نمایشگاه و جشنواره اهمیت نهادی و حاکمیتی پیدا کرد.

نمایشگاه های هنری و فرهنگی، با کارکردهای تبلیغی گرامیداشت سالگرد انقلاب، حمایت از جنگ و پشتیبانی از حاکمیت برگزار می شدند. اولین دوره جشنواره فیلم فجر در سال 61 برگزار شد و سال به سال تکرار شد. به موازات آن؛ در همان دوران جنگ، جشنواره های پراکنده استانی برای شعر، سرودهای انقلابی و نمایشگاه خوشنویسی برگزار شده اما برگزاری نخستین دوره نمایشگاه کتاب تهران؛ مربوط به سال 66 و قبل از پذیرش قطعنامه 598 است. پس از آغاز دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی هم؛ انواع و اقسام نمایشگاه ها سربرآوردند. از برگزاری نمایشگاه های نظامی ویژه تا نمایشگاه های عرضه مستقیم کالا در استان ها و شهرستان های مختلف با ارایه کالاهای ارزان که در آن روزگار اقتصادی دشوار، جذابیت ویژه ای داشت و علاوه بر صرفه اقتصادی، جنبه تفریحی نیز داشت. با آن اکه انواع نمایشگاه ها و جشنواره هایی که در این نمونه ها از آنها یاد کردم؛ کارکرد و ماهیتی متفاوت داشتند، اما مخرج مشترک همه آنها در چهار ویژگی بارز بوده است:

یک: دولت، صحنه گردان و همه کاره بوده و هست و نه تنها در سیاست گذاری بلکه حتی در کار برگزاری و اجرا، راه به بخش خصوصی و تشکیلات صنفی هنری و فرهنگی و اقتصادی نداده است. دوم: همواره کارکرد تبلیغی و سیاسی این اجتماعات و شبه بازارها از کارکرد اثرگذاری ناب و محض فرهنگی و علمی مهمتر بوده است.

سوم: حاکمیت همواره به دنبال آن بوده که این اجتماعات، با بیشترین استقبال و ازدحام برگزار شوند.

چهار: به جرات می توان گفت که در برگزاری نمایشگاه و جشنواره، چیزی به نام انباشت تجربه، حرفه ای گری و گذار از خامی و بی تجربگی رخ نداده و بیرق «آزمون و خطا» در همه جا برافراشته و در اهتزاز بوده است!

چرا لازم دیدم به این تاریخچه کوتاه اشاره کنم؟ به این دلیل که بحث کرد درباره ویژگی ها، اهداف و کاستی های «نمایشگاه بین المللی کتاب تهران»، بدون توجه به پس زمینه جامعه شناسی سیاسی و تاریخی این پدیده؛ ما را به یک درک ناقص و موقت می رساند. دیگر این که، تداعی و یادآوری این تاریخچه کوتاه، به ما می گوید که عناصر «تبلیغ»، «سیاست» و تلاش برای «مهندسی فرهنگی» و «مهندسی اجتماعی» هیچگاه از این حوزه رخت برنبسته و دولت اصلاحطلب بیاید یا اصولگرا، تابلوی بالا تغییر چندانی نمی کند. چرا؟ واضح است: چون حاکمیت و دولت، اعتقادی به ضرورت استقلال و آزادی عمل بخش خصوصی ندارند و به عنوان مثال؛ تحت هیچ شرایطی حاضر نیستند سیاست گذاری، اجرا ومدیریت چنین نمایشگاهی را به اتحادیه مستقل ناشران بسپارند یا به پیشکسوتهای سینما بگویند؛ جشنواره فجر مال شما. سالن و اعتبارات و زیرساخت از ما؛ برگزاری با شما! چنین چیزی محال است. مثال روشن می خواهید؟ کافیست به شوق و ذوق اسماعیلی وزیر ارشاد اسلامی و سخنان او در افتتاح غرفه یمن توجه کنید که در کنار برادران یمنی خنجر به کمر ایستاده و درباره استکبارستیزی یمن حرف می زند. اما حاضر نیست به این اشاره کند که در دوران مسیولیت او، کار برای ناشران، نویسندگان و مشتریان کتاب؛ تا چه انداز دشوار شده است. صد البته این فقط مشی و رویکرد اسماعیلی نیست و وزرای قبلی نیز گلی به سر اصحاب کتاب نزده اند و دلیل آن هم به نگرش کلان حاکمیت به مساله کتاب بازمی گردد.

حاکمیت جمهوری اسلامی، هنوز هم حاضر نیست به شکل جدی و بنیادین به این بیاندیشد که چرا ایرانی جماعت؛ به شکل جدی اهل کتاب نیستند و با چند هزار میلیارد بودجه فرهنگی و دینی، وضعیت سرانه مطالعه، سال به سال بد و بدتر شده است. شواهد نشان داده که هیچکدام از نهادهای حاکمیتی و دولتی جمهوری اسلامی، حاضر نیستند برای پرسش های زیر، پاسخ های شفاف و منطقی پیدا کنند:

1.جایگاه کتاب و تالیف کتاب نزد حاکمیت فکری و سیاسی جمهوری اسلامی ایران و دانشگاه ها کجاست؟

2. چرا سالهاست در اغلب حوزه های علوم انسانی و اجتماعی، نشر کتاب دشوار است و حاکمیت تا این اندازه به این حوزه حساس است؟

3.چرا در کشوری با جمعیت 85 میلیون نفری؛ تیراژ یا شمارگان کتاب حتی در حد یکصد جلد هم پایین آمده و باز هم خواننده و خریداری نیست؟

4.چرا در ایران؛ تاکنون بیست هزار مجوز تاسیس انتشاراتی تاسیس شده و به قول مدیر واحد شابک خانه کتاب، این آمار از تعداد کل ناشران اتحادیه اروپا بیشتر است؟

5.چرا از مجموع بیست هزار ناشر دارای مجوز، نهایتا سیصد ناشر به شکل حرفه ای و مستمر کار می کنند؟

6.چرا اغلب نهادهای حاکمیتی و دولتی، واحد نشر دارند و بدون حساب و کتاب و با کاغذ و بودجه دولتی کتاب چاپ می کنند؟

7.چرا نهادهای حاکمیتی و دولتی جمهوری اسلامی، برای نوعی خاص و گلخانه ای از کتاب های ادبی و غیر ادبی، پول خرج می کنند و اختصاص بودجه و حمایت کامل دارند اما غالبا بر سر راه ادبیات مستقل و کتاب مستقل، سنگ می اندازند؟

8.چرا نویسندگان گلخانه ای، با وجود حمایت های فراوان، هنوز هم اعتبار و محبوبیت پیدا نکرده اند و دولت برایشان کتاب چاپ می کند و سپس از آنها می خرد؟!

9.چرا کتب درسی نظام آموزشی ما در هر دو حوزه مدارس و آموزش عالی، از دانش روز، فرهنگ و معرفت روز و زیست روز مردم ایران و جهان دور است و فکری به حال آنها نمی شود؟

10.چرا نظام آموزشی ما مشوق مطالعه کتاب خارج از درس نیست و تسهیلات و تدابیری برای ورود کتاب به زندگی مردم اندیشیده نمی شود؟

11.چرا موضوع ممیزی کتاب، هنوز هم تابعی از سلایق دولت ها و جناح های سیاسی است و آیین نامه و ضابطه روشنی در مورد حدود و ثغور سانسور وجود ندارد و حتی برای تجدید چاپ کتاب چند سال پیش، مانع ایجاد می شود؟

12.چرا در عرصه ترجمه، چنان آشفته بازاری حکمفرماست که به سادگی می توان یک کتاب خارجی پیدا کرد که دست کم ده مترجم آن را ترجمه کرده اند و شمار انتشار ترجمه های ماشینی و بیقاعده و غلط کم نیستند؟

13.چرا با افراد، گروه ها و سایت هایی که آزادانه تبلیغ می کنند که حاضرند در قبال دریافت پول برای دیگران کتاب بنویسند؛ برخورد نمی شود؟

13.چرا با اختصاص یارانه ناچیز چهارصد هزار تومانی خرید کتاب به استاد و دانشجو توهین می شود؟

شمار این سوالات را می توان افزایش داد. اما تا زمانی که برای آنها پاسخ روشن و قانع کننده پیدا نشود، برگزاری نمایشگاه کتاب؛ همچنان کارکرد تبلیغی و کارناوالی خواهد داشت و باری از دوش اهل قلم برنمی دارد.

311311