معنی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی به معنای این است که فردی به دلیل نداشتن دارایی کافی یا عدم دسترسی موقت به اموال خود، توانایی پرداخت هزینه های لازم برای طرح دعوا یا دفاع در محاکم قضایی را ندارد و قانون برای حمایت از حق دادخواهی او، امکان معافیت از این هزینه ها را فراهم کرده است.

تجربه نشان داده است که دسترسی به عدالت برای همه اقشار جامعه، صرف نظر از توانایی مالی آن ها، از اصول بنیادین هر نظام قضایی عادلانه به شمار می رود. با این حال، مواجهه با نظام پیچیده حقوقی و هزینه های بعضاً سنگین دادرسی، می تواند برای بسیاری از افراد کم بضاعت، چالشی جدی ایجاد کند و حتی مانع از پیگیری حقوق حقه آن ها شود. در چنین شرایطی، قانونی به نام «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» به کمک افراد می آید تا هیچ کس به دلیل تنگدستی، از حق دادخواهی محروم نماند.

این نهاد حقوقی، دریچه ای به سوی عدالت می گشاید و به افراد امکان می دهد بدون نگرانی از موانع مالی، به دنبال احقاق حقوق خود باشند. آشنایی با این مفهوم، شرایط آن، مدارک لازم و مراحل درخواست، گامی مهم در جهت توانمندسازی شهروندان برای استفاده از ظرفیت های قانونی است. در ادامه، تلاش می شود تا به زبانی شیوا و کاربردی، تمامی ابعاد مربوط به اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مورد بررسی قرار گیرد و راهنمایی جامع برای افراد نیازمند ارائه شود.

۱. معنی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی: تعاریف و مبانی قانونی

درک صحیح از «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» نیازمند آن است که ابتدا به مفاهیم پایه ای تشکیل دهنده آن بپردازیم. این ترکیب از دو واژه اصلی «اعسار» و «هزینه دادرسی» شکل گرفته است که هر کدام معنای حقوقی و کاربرد خاص خود را دارند.

۱.۱. اعسار چیست؟

کلمه «اعسار» در لغت به معنای نیازمندی، تنگدستی و نداشتن توانایی مالی است. در ادبیات حقوقی، به شخصی که وضعیت اعسار او ثابت شود، «معسر» گفته می شود. یک فرد معسر، کسی است که به دلیل نداشتن مال کافی (به جز مستثنیات دین) یا عدم دسترسی موقت به اموال خود، قادر به پرداخت دیون یا هزینه های دادرسی اش نیست. این وضعیت برخلاف ورشکستگی، موقتی و مربوط به اشخاص حقیقی غیرتاجر است.

۱.۲. هزینه دادرسی چیست و شامل چه مواردی می شود؟

«هزینه دادرسی» به مجموعه ای از وجوه اطلاق می شود که افراد در طول فرآیند طرح دعوا، شکایت یا دفاع در محاکم قضایی، ملزم به پرداخت آن هستند. این هزینه ها بخش جدایی ناپذیری از رسیدگی های قضایی محسوب می شوند و به منظور پوشش بخشی از مخارج دستگاه قضایی دریافت می گردند. عموماً، میزان هزینه دادرسی بر اساس نوع دعوا (مالی یا غیرمالی)، مرحله رسیدگی (بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی) و ارزش خواسته در دعاوی مالی، متغیر خواهد بود.

بر اساس مواد ۵۰۲ و ۵۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی، هزینه های دادرسی شامل موارد زیر است:

• هزینه برگه هایی که به دادگاه تقدیم می شود، مانند دادخواست های بدوی، تجدیدنظر، فرجام و غیره.
• هزینه تمبر الصاقی به دادخواست ها و سایر اوراق قضایی.
• هزینه قرارها و احکام صادره از دادگاه.
• هزینه اجراییه و حق الوکاله وکیل (در صورتی که دادگاه در نهایت محکوم علیه را به پرداخت خسارات دادرسی محکوم کند).
• هزینه های مربوط به کارشناسی، تحقیقات محلی، معاینه محل، حق الزحمه مترجم و سایر اموری که برای اثبات دعوا یا دفاع لازم است.

تجربه عملی نشان می دهد که این هزینه ها، به ویژه در دعاوی مالی با مبالغ بالا یا پرونده هایی که نیاز به کارشناسی های متعدد دارند، می تواند به مبالغ قابل توجهی برسد.

۱.۳. ترکیب اعسار از پرداخت هزینه دادرسی به چه معناست؟

وقتی صحبت از «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» به میان می آید، منظور این است که فردی، علی رغم حق قانونی برای طرح دعوا یا دفاع، به دلیل تنگدستی و ناتوانی مالی، قادر به پرداخت هزینه های ذکر شده در بند قبل نیست. ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی این مفهوم را به وضوح تبیین می کند: «معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تأدیه آن نیست.»

این نهاد حقوقی، با هدف تضمین اصل برابری در برابر قانون و دسترسی همگانی به عدالت پیش بینی شده است. معنای آن این است که اگر فردی بتواند در دادگاه ثابت کند که از نظر مالی معسر است، از پرداخت کلیه یا بخشی از هزینه های دادرسی معاف خواهد شد. این معافیت، راهی برای افراد کم بضاعت است تا بتوانند بدون دغدغه مالی، وارد فرآیند دادرسی شوند و از حقوق خود دفاع کنند.

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، تضمین کننده دسترسی به عدالت برای تمامی شهروندان است، حتی آن هایی که از توانایی مالی کمتری برخوردارند.

۲. شرایط لازم برای ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی: چه کسی معسر شناخته می شود؟

ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، ادعایی نیست که بدون رعایت شرایط خاصی پذیرفته شود. دادگاه با دقت به بررسی وضعیت مالی خواهان می پردازد تا اطمینان حاصل کند که وی واقعاً مشمول تعریف معسر می شود. در ادامه به مهم ترین شرایطی که یک فرد برای ادعای اعسار باید داشته باشد، اشاره می شود.

۲.۱. عدم توانایی مالی یا عدم دسترسی به اموال

اساسی ترین شرط برای اعسار، نداشتن توانایی مالی کافی برای پرداخت هزینه های دادرسی است. این عدم توانایی مالی می تواند به دو صورت کلی باشد:

• عدم کفایت دارایی: فرد هیچ مال و دارایی قابل توجهی ندارد که بتواند از طریق آن هزینه ها را بپردازد. منظور از دارایی، اموالی است که بتوان آن ها را به پول نقد تبدیل کرد و شامل مستثنیات دین نمی شود.
• عدم دسترسی به اموال: ممکن است فردی دارای مال و دارایی باشد، اما به هر دلیلی، دسترسی موقتی به آن ها برای پرداخت هزینه های دادرسی نداشته باشد. مثلاً اموال او توقیف شده باشد، یا به دلیل شرایط خاصی امکان فروش سریع آن ها وجود نداشته باشد. در این حالت، اصل مالکیت وجود دارد اما توانایی استفاده از آن برای پرداخت فعلی فراهم نیست.

۲.۲. موقتی بودن وضعیت اعسار

یکی از نکات کلیدی در اعسار، موقتی بودن وضعیت عدم تمکن مالی است. این ویژگی، اعسار را از ورشکستگی متمایز می کند. در ورشکستگی، تاجر به طور کلی و برای همیشه از پرداخت دیون خود عاجز است، اما در اعسار، فرد به طور موقت قادر به پرداخت هزینه دادرسی نیست و امید می رود در آینده نزدیک این توانایی را به دست آورد. این موقتی بودن به دادگاه اطمینان می دهد که فرد قصد سوءاستفاده ندارد و صرفاً برای گذار از یک برهه زمانی خاص نیازمند حمایت قانونی است.

۲.۳. ماهیت دعوا و میزان هزینه دادرسی

اگرچه قانون صراحتاً در مورد ماهیت دعوا شرطی را تعیین نکرده است، اما عموماً درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در دعاوی مالی مطرح می شود. دلیل آن این است که هزینه های دادرسی در دعاوی غیرمالی معمولاً بسیار کمتر است و اغلب در توان بیشتر افراد قرار می گیرد. همچنین، هزینه دادرسی باید به اندازه ای باشد که عرفاً و با توجه به وضعیت معیشتی فرد، پرداخت آن از توان او خارج باشد. برای مثال، اگر هزینه دادرسی مبلغ ناچیزی باشد، حتی یک فرد با درآمد کم نیز ممکن است معسر شناخته نشود.

۲.۴. عدم شمول مستثنیات دین

مستثنیات دین، اموالی هستند که بر اساس قانون، حتی در صورت بدهکار بودن فرد، نمی توان آن ها را توقیف یا به فروش رساند تا بدهی ها از محل آن ها پرداخت شود. این اموال برای حفظ حداقل زندگی آبرومندانه فرد و خانواده اش ضروری تلقی می شوند. شامل مسکن، اثاثیه ضروری زندگی، ابزار کار و مواردی از این قبیل می شود. برای اثبات اعسار، فرد باید نشان دهد که حتی با احتساب این مستثنیات دین، مال دیگری برای پرداخت هزینه های دادرسی ندارد. به عبارت دیگر، اموالی که او از آن ها معاف است، نمی توانند در محاسبه توانایی مالی او لحاظ شوند.

۲.۵. تمایز اعسار اشخاص حقیقی و حقوقی (تجار و شرکت ها)

قانون گذار در خصوص درخواست اعسار، بین اشخاص حقیقی و حقوقی، و نیز بین اشخاص حقیقی تاجر و غیرتاجر، تمایز قائل شده است. طبق ماده ۵۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی، تجار و اشخاص حقوقی نمی توانند تقاضای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی کنند. این اشخاص در صورت عدم توانایی در پرداخت دیون و هزینه ها، باید مطابق قانون تجارت، اعلام ورشکستگی نمایند. تنها استثنا در این قاعده، «کسبه جزء» هستند که می توانند از نهاد اعسار بهره مند شوند. این تمایز نشان دهنده ماهیت متفاوت فعالیت اقتصادی و الزامات قانونی مربوط به هر دسته است.

۳. مدارک و مستندات ضروری برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی

اثبات اعسار، ادعایی است که نیازمند ارائه مدارک و مستندات محکم به دادگاه است. قاضی دادگاه صرفاً بر اساس ادعای فرد تصمیم نمی گیرد، بلکه به بررسی دقیق شواهد و مدارک می پردازد تا از صحت ادعای اعسار اطمینان حاصل کند. تهیه و ارائه صحیح این مدارک، گام بسیار مهمی در مسیر موفقیت درخواست اعسار است.

۳.۱. دادخواست اعسار

اولین و مهم ترین مدرک، دادخواست اعسار است که باید به صورت کتبی تنظیم و تقدیم شود. این دادخواست باید شامل اطلاعات زیر باشد:

• مشخصات کامل خواهان (مدعی اعسار) و خوانده (طرف دعوا یا در برخی موارد اداره ثبت).
• موضوع دادخواست: «درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی».
• شرح کامل و واضح از وضعیت مالی خواهان، دلایل عدم توانایی در پرداخت هزینه ها و نحوه امرار معاش.
• ذکر تمامی دلایل و مستندات مورد استناد، از جمله شهادت شهود.

تنظیم دقیق این دادخواست، می تواند اولین گام محکم برای اقناع دادگاه باشد.

۳.۲. صورت کلیه اموال و دارایی ها

یکی از حیاتی ترین مدارک، ارائه یک صورت جامع و دقیق از تمامی اموال و دارایی های مدعی اعسار است. این صورت باید بر اساس ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی تنظیم شود و شامل موارد زیر باشد:

• اموال منقول و غیرمنقول: شرح کاملی از تعداد، مقدار، و قیمت تخمینی کلیه اموال منقول (مانند خودرو، طلا، سکه) و غیرمنقول (مانند خانه، زمین، آپارتمان) که فرد مالک آن هاست. حتی اگر این اموال در دسترس نباشند، باید ذکر شوند.
• وجوه نقدی: صورت تمام وجوه نقدی که فرد به هر عنوان نزد بانک ها و موسسات مالی و اعتباری داخلی یا خارجی دارد، به همراه مشخصات دقیق حساب ها (شماره حساب، نام بانک/موسسه).
• مطالبات از اشخاص ثالث: مشخصات کلیه اموالی که فرد نزد اشخاص دیگر دارد (مانند ودیعه مسکن) و همچنین کلیه مطالبات خود از اشخاص ثالث (مانند چک های وصول نشده، بدهی اشخاص به وی).
• نقل و انتقالات اموال: فهرستی از نقل و انتقالات و هر نوع تغییر در اموال ذکر شده، که در یک سال قبل از طرح دعوای اعسار صورت گرفته است. این مورد برای جلوگیری از سوءاستفاده و انتقال صوری اموال اهمیت فراوانی دارد.

عدم ارائه دقیق و کامل این اطلاعات می تواند به رد درخواست اعسار منجر شود.

۳.۳. شهادت نامه کتبی شهود

برای اثبات اعسار، مدعی باید به شهادت شهود نیز استناد کند. شهادت نامه کتبی حداقل دو نفر مرد که از وضعیت معیشتی و مالی خواهان اطلاع کافی دارند، باید ضمیمه دادخواست شود. این شهود باید دارای شرایط زیر باشند:

• تعداد: حداقل دو نفر مرد.
• آگاهی: به وضعیت معیشتی، درآمد، شغل و نحوه امرار معاش مدعی اعسار آگاه باشند.
• عدم قرابت: نباید از بستگان نسبی یا سببی درجه اول خواهان باشند (مثلاً پدر، مادر، همسر، فرزند).
• محتوا شهادت نامه: در شهادت نامه باید هویت کامل، اقامتگاه و شغل شهود قید شود. همچنین، شهود باید صراحتاً تأیید کنند که مدعی اعسار غیر از مستثنیات دین، هیچ مال قابل دسترسی برای پرداخت هزینه های دادرسی ندارد.

حضور این شهود در جلسه دادگاه برای ادای شهادت حضوری نیز ضروری است.

۳.۴. سایر مدارک پشتیبان (توصیه ای)

علاوه بر مدارک الزامی، ارائه برخی مستندات دیگر می تواند به تقویت ادعای اعسار کمک کند:

• گواهی عدم تمکن مالی (در صورت وجود و امکان دریافت از نهادهای حمایتی).
• فیش حقوقی یا گواهی از محل کار (در صورت شاغل بودن با درآمد کم).
• اجاره نامه مسکن و مدارک مربوط به هزینه های سنگین زندگی (مانند گواهی بیماری خاص و هزینه های درمانی).
• گواهی بیکاری (در صورت عدم اشتغال).
• استعلام حساب های بانکی از بانک مرکزی (در صورت دستور دادگاه).

۳.۵. اهمیت صداقت و شفافیت در ارائه مدارک

یکی از درس های مهم از تجربه فرآیندهای قضایی، اهمیت صداقت در ارائه مدارک است. هرگونه پنهان کاری، ارائه اطلاعات نادرست یا انتقال صوری اموال برای فریب دادگاه، می تواند منجر به رد درخواست اعسار و حتی پیگرد قانونی شود. قاضی با دقت تمامی مستندات را بررسی می کند و می تواند از نهادهای مربوطه استعلامات لازم را انجام دهد. شفافیت در این مرحله، اعتماد دادگاه را جلب کرده و شانس موفقیت را افزایش می دهد.

۴. مراحل و نحوه درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی: گام به گام عملی

پیگیری درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، مانند بسیاری از فرآیندهای قضایی، نیازمند رعایت مراحل و قواعد مشخصی است. این فرآیند از ثبت نام اولیه تا تصمیم نهایی دادگاه، با دقت خاصی طی می شود و هر مرحله اهمیت ویژه ای دارد.

۴.۱. ثبت نام در سامانه ثنا

اولین گام برای هرگونه اقدام قضایی در سیستم قضایی نوین ایران، ثبت نام و احراز هویت در سامانه ثنا (سامانه ابلاغ الکترونیک قضایی) است. فرد باید با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا از طریق وبسایت قوه قضاییه، ثبت نام کرده و کد کاربری و رمز عبور خود را دریافت کند. تمامی ابلاغیه ها و مکاتبات قضایی، از جمله مربوط به درخواست اعسار، از طریق این سامانه انجام می شود.

۴.۲. تقدیم دادخواست اعسار

درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را می توان به یکی از دو شیوه زیر تقدیم کرد:

1. همزمان با دادخواست اصلی: در بسیاری از موارد، فرد متقاضی می تواند در همان دادخواست اصلی که برای طرح دعوا تنظیم می کند، در بخش مربوط به شرح خواسته یا دلایل، ادعای اعسار از پرداخت هزینه های دادرسی را نیز مطرح کند.
2. طی دادخواستی جداگانه: گاهی اوقات ممکن است فرد پس از طرح دعوای اصلی و مواجهه با هزینه ها، تصمیم به درخواست اعسار بگیرد. در این صورت، باید دادخواستی جداگانه با موضوع «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» تنظیم و تقدیم کند.

مرجع تقدیم دادخواست، دفاتر خدمات الکترونیک قضایی است که دادخواست را ثبت و به دادگاه صالح ارسال می کنند. دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای اعسار، همان دادگاهی است که به دعوای اصلی رسیدگی می کند. به این معنا که اگر دعوای اصلی در دادگاه حقوقی شهر الف مطرح شده، درخواست اعسار نیز در همان دادگاه بررسی خواهد شد.

۴.۳. پرداخت هزینه اولیه (در صورت لزوم)

با اینکه هدف اعسار، معافیت از هزینه های دادرسی است، اما در برخی موارد ممکن است مبلغ اندکی تحت عنوان «هزینه ثبت دادخواست» یا «هزینه خدمات قضایی» در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی نیاز به پرداخت داشته باشد. این مبلغ معمولاً ناچیز است و با هزینه های اصلی دادرسی تفاوت دارد. با این حال، در صورت عدم توانایی حتی در پرداخت همین مبلغ ناچیز نیز، می توان ضمن دادخواست اعسار، به آن اشاره کرد.

۴.۴. معرفی و حضور شهود در جلسه دادگاه

یکی از مراحل حساس و مهم در رسیدگی به درخواست اعسار، معرفی و حضور شهود در دادگاه است. همانطور که پیشتر ذکر شد، مدعی اعسار باید شهادت نامه کتبی حداقل دو شاهد را ضمیمه دادخواست خود کند. پس از ارجاع پرونده به شعبه، در اولین جلسه دادرسی اعسار (که معمولاً به صورت خارج از نوبت برگزار می شود)، مدعی اعسار باید شهود خود را به دادگاه معرفی کند تا آن ها در حضور قاضی، شهادت خود را مبنی بر عدم توانایی مالی مدعی اعسار تأیید کنند. اهمیت اظهارات شهود در اقناع قاضی بسیار زیاد است، زیرا قاضی با شنیدن مستقیم شهادت و بررسی اعتبار شهود، تصمیم نهایی را اتخاذ می کند.

۴.۵. روند رسیدگی دادگاه به درخواست اعسار

دادگاه به درخواست اعسار، خارج از نوبت و قبل از ورود به ماهیت دعوای اصلی رسیدگی می کند. دلیل این امر روشن است؛ اگر قرار باشد فردی به دلیل نداشتن هزینه دادرسی از حق دادخواهی خود محروم شود، عدالت به درستی اجرا نشده است. قاضی در این مرحله، تمامی مدارک ارائه شده (از جمله صورت اموال، شهادت نامه شهود و سایر مستندات) را به دقت بررسی می کند. ممکن است دادگاه برای احراز صحت وضعیت مالی، اقدام به استعلام از مراجع مختلف (مانند اداره ثبت اسناد، بانک ها و سازمان امور مالیاتی) کند. همچنین، اظهارات شهود و پرسش و پاسخ از آن ها نیز بخش مهمی از روند رسیدگی است.

۴.۶. تصمیم دادگاه

پس از بررسی های لازم، دادگاه یکی از دو تصمیم زیر را اتخاذ می کند:

• صدور حکم اعسار: در صورتی که اعسار مدعی برای دادگاه محرز شود، حکم اعسار صادر می گردد. با صدور این حکم، فرد از پرداخت کلیه یا قسمتی از هزینه های دادرسی (شامل هزینه های تمبر، کارشناسی، دادرسی و حتی در برخی موارد حق الوکاله وکیل معاضدتی) معاف می شود. این حکم می تواند به صورت کلی یا جزئی (مثلاً اعسار از نصف هزینه دادرسی) باشد.
• صدور قرار رد دادخواست اعسار: اگر دادگاه تشخیص دهد که اعسار مدعی ثابت نشده است، یا مدارک و مستندات کافی نیستند، قرار رد دادخواست اعسار صادر می کند. این قرار به این معنی است که فرد معسر شناخته نشده و موظف به پرداخت هزینه های دادرسی است.

۴.۷. عواقب رد درخواست اعسار

در صورتی که درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی توسط دادگاه رد شود، عواقب مهمی برای خواهان در پی خواهد داشت:

• الزام به پرداخت هزینه دادرسی: مدعی اعسار، ملزم به پرداخت کامل هزینه های دادرسی در مهلت مقرر (که معمولاً یک هفته پس از ابلاغ قرار رد اعسار است) خواهد شد.
• صدور قرار رد دادخواست اصلی: اگر فرد در مهلت تعیین شده، هزینه های دادرسی را پرداخت نکند، دادگاه قرار رد دادخواست اصلی او را صادر خواهد کرد. این به معنای عدم رسیدگی به ماهیت دعوای او و مختومه شدن پرونده به دلیل نقص در پرداخت هزینه ها است. این امر می تواند تمامی زحمات و پیگیری های فرد را بی نتیجه بگذارد.

۵. نکات مهم و تکمیلی در خصوص اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

برای درک جامع تر از موضوع اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، لازم است به برخی نکات و ظرایف حقوقی دیگر نیز اشاره شود. این موارد می توانند در مراحل مختلف فرآیند، برای متقاضیان حائز اهمیت باشند.

۵.۱. اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی

گاهی اوقات، دادگاه پس از بررسی مدارک و وضعیت مالی خواهان، به این نتیجه می رسد که فرد کاملاً معسر نیست، اما توانایی پرداخت تمامی هزینه های دادرسی را نیز ندارد. در چنین شرایطی، ممکن است حکم به «اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی» صادر شود. به این معنا که فرد تنها ملزم به پرداخت ۵۰ درصد از هزینه ها است و از پرداخت نصف دیگر معاف می گردد. این تصمیم به قاضی این امکان را می دهد که با انعطاف بیشتری به وضعیت مالی افراد رسیدگی کند و راه حلی میانه برای آن ها فراهم آورد.

۵.۲. تفاوت اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از محکوم به

یکی از اشتباهات رایج، خلط مفهوم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی با اعسار از محکوم به است. این دو مفهوم اگرچه به ظاهر شبیه هستند، اما تفاوت های ماهوی و زمانی مهمی دارند:

• اعسار از پرداخت هزینه دادرسی: مربوط به هزینه هایی است که پیش از رسیدگی به دعوا یا در طول آن برای خود فرآیند دادرسی باید پرداخت شود. این درخواست معمولاً در ابتدای پرونده مطرح می گردد.
• اعسار از محکوم به: مربوط به ناتوانی مالی فرد در پرداخت بدهی یا جبران خسارتی است که پس از صدور حکم قطعی دادگاه و در مرحله اجرا، محکوم به پرداخت آن شده است. این درخواست پس از قطعیت حکم و برای تقسیط یا تأخیر در پرداخت دین مطرح می شود.

در واقع، یکی قبل از شروع یا در حین دعوا و دیگری پس از پایان دعوا و در مرحله اجرای حکم مطرح می شود.

۵.۳. اثر اعسار بر هزینه های بعدی

پس از صدور حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، این معافیت نه تنها شامل هزینه های اولیه تمبر و دادخواست می شود، بلکه معمولاً تمامی هزینه هایی که به طور مستقیم با دادرسی و اثبات دعوا یا دفاع مرتبط هستند را در بر می گیرد. این موارد می تواند شامل:

• هزینه کارشناسی (در صورتی که دادگاه به کارشناسی نیاز ببیند).
• هزینه تحقیقات محلی و معاینه محل.
• هزینه های مربوط به نشر آگهی (در صورت لزوم).
• حق الوکاله وکیل (اگر فرد از وکیل معاضدتی استفاده کند یا در نهایت به نفع او حکم صادر شود و طرف مقابل به پرداخت حق الوکاله محکوم شود).
• هزینه های اجرای حکم (در صورتی که اعسار به گونه ای باشد که حتی هزینه های اجرایی نیز از توان فرد خارج باشد).

این پوشش جامع، کمک می کند تا فرد معسر با اطمینان خاطر بیشتری روند حقوقی خود را دنبال کند.

۵.۴. امکان تجدیدنظرخواهی از قرار رد اعسار

اگر دادگاه بدوی درخواست اعسار را رد کند، این قرار قابل اعتراض و تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان است. فرد متقاضی می تواند با ارائه دلایل جدید یا تأکید بر مدارک قبلی، از دادگاه تجدیدنظر بخواهد که دوباره به پرونده اعسار او رسیدگی کند. این حق اعتراض، یک فرصت دیگر برای احقاق حق و اثبات اعسار است.

۵.۵. نقش وکیل و مشاوره حقوقی تخصصی در پرونده های اعسار

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و لزوم ارائه دقیق مدارک و شهادت شهود، بهره مندی از مشاوره و کمک یک وکیل متخصص می تواند نقش بسیار مهمی در موفقیت پرونده های اعسار ایفا کند. یک وکیل با تجربه می تواند:

• در تنظیم دقیق دادخواست اعسار و صورت اموال کمک کند.
• راهنمایی های لازم را در مورد انتخاب و معرفی شهود واجد شرایط ارائه دهد.
• در جلسه دادگاه، به دفاع از موکل خود بپردازد و ابهامات قاضی را رفع کند.
• در صورت رد درخواست اعسار، راهکارهای حقوقی بعدی (مانند تجدیدنظرخواهی) را پیگیری کند.

حضور وکیل می تواند از اشتباهات رایج جلوگیری کرده و فرآیند را برای فرد معسر هموارتر سازد.

۶. نمونه دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

درک بخش های مختلف یک دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی و نحوه تنظیم آن، می تواند برای بسیاری از افراد که قصد طرح این درخواست را دارند، بسیار مفید باشد. در اینجا یک نمونه دادخواست ارائه می شود که می توانید با تکمیل اطلاعات مربوط به خود، از آن استفاده کنید.

بسمه تعالی
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی [نام شهرستان مربوطه]

با سلام و احترام،

اینجانب: [نام و نام خانوادگی خواهان (مدعی اعسار)]
نام پدر: [نام پدر خواهان]
شماره ملی: [شماره ملی خواهان]
آدرس: [آدرس دقیق محل سکونت خواهان]
کد پستی: [کد پستی محل سکونت خواهان]

خوانده: [نام و نام خانوادگی خوانده یا طرف دعوای اصلی]
نام پدر: [نام پدر خوانده]
شماره ملی: [شماره ملی خوانده (در صورت اطلاع)]
آدرس: [آدرس دقیق محل سکونت خوانده (در صورت اطلاع)]

خواسته:
رسیدگی و صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت هزینه دادرسی پرونده اصلی کلاسه [شماره کلاسه پرونده اصلی] مربوط به دعوای [موضوع دعوای اصلی، مثلاً مطالبه وجه، الزام به تنظیم سند رسمی و غیره]

دلایل و مستندات:
۱.  دادخواست اصلی کلاسه [شماره کلاسه پرونده اصلی] مربوط به دعوای [موضوع دعوای اصلی].
۲.  عدم توانایی مالی اینجانب جهت پرداخت هزینه دادرسی (صورت کلیه اموال و دارایی ها به شرح پیوست).
۳.  شهادت نامه کتبی شهود [نام و نام خانوادگی شاهد اول] و [نام و نام خانوادگی شاهد دوم] به شرح پیوست و شهادت شفاهی ایشان در جلسه رسیدگی.
۴.  کپی کارت ملی و شناسنامه خواهان.
۵.  [سایر مدارک پشتیبان مانند گواهی بیکاری، فیش حقوقی، اجاره نامه و غیره - در صورت وجود].

شرح ماوقع:
ریاست محترم دادگاه،
اینجانب خواهان پرونده اصلی به شماره کلاسه [شماره کلاسه پرونده اصلی] می باشم که طی آن، دعوای [موضوع دعوای اصلی] را علیه خوانده [نام خوانده] مطرح نموده ام.
با توجه به اینکه اینجانب [شغل خواهان] می باشم و تنها منبع درآمد اینجانب [میزان و منبع درآمد، مثلاً حقوق ماهیانه X ریال یا درآمد حاصل از کار روزمزدی] است که صرف تأمین معاش روزمره خود و خانواده ام می گردد. همانطور که در صورت پیوست اموال و دارایی ها نیز قید شده است، هیچ مال منقول یا غیرمنقول دیگری به جز مستثنیات دین در اختیار ندارم و به دلیل عدم کفایت دارایی و تنگدستی، قادر به تأدیه هزینه های دادرسی دعوای مطروحه نیستم.
لذا از محضر عالی درخواست رسیدگی و صدور حکم مبنی بر اعسار از پرداخت کلیه/نصف (بسته به درخواست) هزینه های دادرسی پرونده فوق الذکر و نیز سایر هزینه های مربوطه (مانند کارشناسی) را دارم.

با تشکر و احترام
نام و نام خانوادگی خواهان
تاریخ
امضاء

تکمیل دقیق این فرم و پیوست کردن تمامی مدارک لازم، می تواند فرآیند رسیدگی را تسهیل بخشد. به یاد داشته باشید که هر چه اطلاعات ارائه شده کامل تر و مستدل تر باشد، شانس پذیرش درخواست اعسار نیز بیشتر خواهد بود.

۷. نتیجه گیری

نهاد «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» در نظام حقوقی کشور، نقشی حیاتی در تضمین حق دادخواهی و دسترسی برابر همگان به عدالت ایفا می کند. این سازوکار قانونی، به افراد کم بضاعت امکان می دهد تا بدون اینکه نگرانی های مالی مانع از پیگیری حقوقشان شود، به محاکم قضایی رجوع کرده و از خود دفاع کنند.

تجربه نشان می دهد که موفقیت در این فرآیند، مستلزم آگاهی کامل از مفهوم اعسار، رعایت دقیق شرایط قانونی، و به ویژه، ارائه مستندات محکم و شفاف است. تنظیم دقیق دادخواست، ارائه صورت کامل اموال، و معرفی شهود واجد شرایط، از جمله گام های اساسی هستند که باید با جدیت پیگیری شوند.

در نهایت، برای هر فردی که در آستانه ورود به فرآیند قضایی قرار دارد و با چالش پرداخت هزینه های دادرسی روبروست، توصیه می شود پیش از هر اقدامی، از مشاوره حقوقی تخصصی بهره مند شود. وکلای مجرب و مشاوران حقوقی می توانند راهنمایی های لازم را در تمامی مراحل، از تنظیم دادخواست تا حضور در دادگاه، ارائه دهند و شانس موفقیت در درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسیng> را به میزان قابل توجهی افزایش دهند. این حمایت حقوقی، می تواند مسیر دشوار رسیدگی قضایی را برای افراد هموارتر ساخته و اطمینان خاطر بیشتری را برای آن ها به ارمغان آورد.