چگونه پژوهش ها و فناوری های زیستی، اعتماد اجتماعی را مخدوش می کنند؟

فناوری ها (از جمله هوش مصنوعی) ارزش بار هستند به این معنی که تحت تاثیر ارزش های اجتماعی که در آن شکل می گیرند برساخته شده و به عبارت دیگر ارزش ها در این سیستم ها تعبیه می شوند و در صورت شیوعِ آن فناوری در جامعه، همین ارزش ها با قدرت بیشتری در جامعه حاکم خواهند شد.

به گزارش خرگزاری علم و فناوری آرتیو، دومین نشست از سلسله نشست های اخلاق پژوهش در خدمت توسعه علم و فناوری با موضوع «پژوهش و نوآوری مسیولانه در زیست فناوری؛ مطالعه موردی: شرکت مونسانتو» و با سخنرانی دکتر حامد بیکران بهشت، عضو هییت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، برگزار شد.

در معرفی این نشست آمده است: فناوری ها (از جمله هوش مصنوعی) ارزش بار هستند به این معنی که تحت تاثیر ارزش های اجتماعی که در آن شکل می گیرند برساخته شده و به عبارت دیگر ارزش ها در این سیستم ها تعبیه می شوند و در صورت شیوعِ آن فناوری در جامعه، همین ارزش ها با قدرت بیشتری در جامعه حاکم خواهند شد.

به عنوان مثال یک مصنوع فناورانه (از جمله یک سیستم مجهز به هوش مصنوعی) اگر در جامعه ای متمایل به ارزش های نژادپرستانه شکل گیرد، و آن مصنوع در جامعه شیوع یابد، ارزش های نژادپرستانه در آن جامعه را تقویت خواهد کرد. جدی قلمداد کردن چنین شرایطی، نوعی از نظارت، کنترل اجتماعی یا اِعمال سیاست هایی را برای فناوری های نوظهور مجهز به هوش مصنوعی ضرورت خواهد داد.

در این سخنرانی با بازطرح برخی از معضلات اخلاقی که توسعه دهندگانِ سیستم های مجهز به هوش مصنوعی، و سیاست گذارانِ این حوزه با آن مواجه هستند، برخی راهکارهای ارایه شده (از جمله رویکرد طراحیِ حساس به ارزش) مورد بررسی قرار می گیرد.

در ادامه به شکل اجمالی مروری خواهیم داشت بر سرفصل های مهمی که در این نشست تخصصی مطرح شد.

* پژوهش و نوآوری مسیولانه

پژوهش و نوآوری مسیولانه (RRI) یک برنامه پژوهشی بوده است که در اتحادیه اروپا شکل گرفته و مجموعه ای از عناصر ناهمگن – ازجمله اخلاق، حقوق، جامعه شناسی، و نوآوری – را دربرمی گیرد. مبنای نظری RRI، مسیولیت اجتماعی دانشمندان و پرهیز از بروز مسایل پذیرش فناوری است. به طور ساده، به نظر می رسد هرجا احتمال بروز تبعات مخاطره آمیز فناوری، میزان خسارت احتمالی آن، و یا نگرانی های عمومیِ ناشی از آن جدی تر است، مسیولیت اجتماعی دانشمندان (و سایر ذی نفعان) مربوط نیز بیشتر می شود. هم چنین، جلب اعتماد عمومی یکی از مقومات و شرایط لازم برای تحقق پژوهش و نوآوری مسیولانه است.

رابطه پژوهش و نوآوری مسیولانه با مساله تمامیت پژوهش (اخلاق پژوهش) عموما بر مبنای هنجارهای معرفتی پژوهش شکل می گیرد: علاوه بر این که رعایت این هنجارها بخشی از مسیولیت اجتماعی دانشمندان است، این مطلب از نظر حفظ اعتماد عمومی به نهاد علم نیز اهمیت ویژه ای می یابد.

بسیاری از پژوهش ها و فناوری های زیستی، به ویژه فناوری های گوناگون اصلاح ژنتیکی (GM) و محصولات و پژوهش های مرتبط با آن، بیشترین بحث های اخلاقی و اجتماعی را در سیاست گذاری علم و فناوری موجب شده اند، زیرا نگرانی عمومی در مورد این فناوری ها همواره بسیار جدی بوده است. در این ارایه، با اشاره به ماجرای «اسناد مونسانتو»، اهمیت پژوهش و نوآوری مسیولانه در این حوزه شرح داده شد.

* اسناد مونسانتو

«اسناد مونسانتو» مدارکی بوده اند که حین دادگاه شرکت مونسانتو در رسیدگی به مخاطرات محصول گلیفوسات این شرکت (راندآپ) تهیه و با اذن دادگاه منتشر می شوند.

برخی از این اسناد، که از مداخله نابجای دانشمندان شرکت مونسانتو در روندهای علمیِ مربوط به مقالات درباره آثار محصول راندآپ حکایت دارند، نشان می دهند که دانشمندان این شرکت چطور با ارتکاب سایه نویسی، داشتن تعارض منافع آشکارنشده، و بی اخلاقی در روند داوری مقالات، هنجارهای معرفتی علم را زیر پا گذاشتند. با افشای این اقدامات، امکان پژوهش و نوآوری مسیولانه در حوزه فناوری های زیستی کمتر شده است. این مطلبی است که می توان آن را در فعالیت های مخالفان محصولات اصلاح شده و آثا احتمالی آن بر افکار عمومی مشاهده کرد.

گفتنی است سلسله نشست های اخلاق پژوهش در خدمت توسعه علم و فناوری با همکاری مرکز نشر دانشگاهی و پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، با هدف گسترش و ترویج ارزش های اخلاقی در پژوهش های علمی و دانشگاهی برگزار می شود.